Η οικογένεια Τζαρδή. Οι μετοικήσεις από την Χώρα Σφακίων στην Κρήτη, στην Ελλάδα, στον κόσμο.

Άλλοι θα μιλούσαν για ρίζες…

Για μας, μοναχά οι δρόμοι έχουν σημασία.

Μας συνοδεύουν – από την πενία ως τον πλούτο

ή ως μια άλλη πενία,

από την δουλεία ως την ελευθερία

ή ως τον βίαιο θάνατο. (Μααλούφ, 2003)

Εισαγωγικά

Ο Γιάννης Τζαρδής, τελευταίος Τζαρδής στα Σφακιά, πέθανε στις 10 Νοεμβρίου 2013. Η ιστορική ναυτική οικογένεια των Τζαρδήδων από την Χώρα Σφακίων ξεκίνησε την αποδημία από τα πρώτα χρόνια μετά το τέλος της μεγάλης Κρητικής επανάστασης του 1866-69, κορυφώθηκε στο τέλος του 19^ου και συνεχίσθηκε τον 20^ου αιώνα και έτσι σήμερα δεν υπάρχει κανείς  κάτοικος Σφακίων με το επώνυμο Τζαρδής. Σε προκαταρτική έρευνα, διαπιστώσαμε την εμφάνιση του επωνύμου στις διάφορες γραφές  του (Τζαρδής, Τζαρδάκης, Ζαρδής, Zardis, Τσαρδής) στην Αθήνα, στον Άγιο Νικόλαο, στο Ηράκλειο, στην Ρόδο, στην Κύπρο, στις ΗΠΑ, την Αγγλία και την Αυστραλία. Από έρευνα μας στους ελληνικούς τηλεφωνικούς καταλόγους, το επώνυμο Τζαρδής απαντάται στα Χανιά, στο Ηράκλειο, τις Μοίρες, τον Άγιο Νικόλαο, την Αθήνα, και σαν παρανόμι στο Τυμπάκι και στους Αναπλάδες, οικισμό της  Λευκίμμης στην Κέρκυρα.

Η καταγωγή της οικογένειας

Όπως για όλες τις οικογένειες των Σφακίων, η θεωρία ότι οι Τζαρδήδες έλκουν την καταγωγή από τους Σκορδίλες είναι ισχυρή. Ο Πάρις Κελαϊδής στηριζόμενος στις προφορικές παραδόσεις των οικογενειών και στα ιστορικά αφηγήματα καταγράφει ότι από τους Στρατίκους απόγονοι των Σκορδίλων, προέρχονται οι οικογένειες:

Βουρδουμπά, Μπραού, Τσιριντάνη, Μπαμπιολάκη, Κουτσούμπα, Κατσιά, Τζαρδή, Μπατζέλη και Ξηρά.

Για την καταγωγή της κάθε οικογένειας δεν υπάρχουν γραπτές πηγές, αλλά προφορικές. Οι ιστορικές αφηγήσεις, τα ριζίτικα τραγούδια και οι μαντινάδες κάθε οικογένειας για τις πράξεις των προγόνων και τις ανδραγαθίες τους, είναι διαδεδομένη την εποχή της τουρκοκρατίας και για τα Σφακιά σχεδόν η μοναδική πηγή. Στις προφορικές τους παραδόσεις οι παραπάνω οικογένειες σεμνύνονταν για την ευγενική τους καταγωγή και ο αυστηρός κοινωνικός περίγυρος τους αναγνώριζε σαν καλόσειρους ή ανεγυρισμένους (κοσμογυρισμένους).

Για την προέλευση του επωνύμου ΤΖΑΡΔΗΣ υπάρχουν διάφορες απόψεις. Η φιλόλογος κ. Χρυσούλα Τσικριτσή-Κατσιανάκη, στην αξιόλογη μελέτη για τα κρητικά επώνυμα, υποστηρίζει τεκμηριωμένα ότι το επώνυμο δεν είναι επαγγελματικό, αλλά από το υποκοριστικό του ονόματος Ricciardo ή Rizzardo. Μια πρώτη αναφορά για τις καταβολές της οικογένειας ξεκινά από τον 16^ο αιωνα, διάφοροι Rizardo, Rizzardi, Ricardi αναφέρονται από την Πανοπούλου σαν εγγυητές ναυλώσεων πλοίων, σαν δωρητές αδελφοτήτων και συντεχνιών του Χάνδακα και σαν λήπτες κληροδοτημάτων. Υπάρχει πεδίο για περεταίρω έρευνα, ώστε να μπορούμε με βεβαιότητα να μιλήσουμε για την σχέση των παραπάνω Rizzardi κατοίκων του Χάνδακα με την οικογένεια Τζαρδή στα Σφακιά, ετυμολογικά φαίνεται να έχει σχέση. Η Moly Green υπογραμμίζει τη στενή σχέση των εμπόρων του Χάνδακα με τα ναυπηγεία των Σφακίων.

Δημογραφικά

 Οι έντονες -ήδη από το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα- οικονομικές και πληθυσμιακές πιέσεις στην περιοχή των Σφακίων θα εκτονωθούν με την έξοδο των Σφακιανών από την περιοχή τους. Η έξοδος αυτή θα πραγματοποιηθεί μέσα από δύο δρόμους. Ο πρώτος δρόμος θα οδηγήσει τους Σφακιανούς στην αναζήτηση και, τελικά, την εξεύρεση κάποιου κενού χώρου σε άλλες περιοχές του νησιού, σε περιοχές από τις οποίες μόλις έχουν αποχωρήσει οι μωαμεθανοί. Ο δεύτερος δρόμος θα τους οδηγήσει στην υπερπόντια μετανάστευση. Σύμφωνα με την τελευταία απογραφή ο δήμος Σφακίων, ο οποίος αντιστοιχεί με την επαρχία, έχει   1920 κατοίκους και η πληθυσμιακή πυκνότητα είναι 4,11 κάτοικοι ανά τετραγωνικό χιλιόμετρο, από τις μικρότερες στην επικράτεια. Την δεκαετία 1900-1909 από τον νομό Σφακίων μετανάστευσαν 1894 (1853 άνδρες και 41 γυναίκες) και από αυτούς οι 1225, τα 2/3, είναι ηλικίας από 15 μέχρι 30 ετών. Οι δυναμικότερες και παραγωγικότερες ηλικίες του νομού αποδημούν.

Η μετανάστευση των Σφακιωτών. Έρευνες δείχνουν ότι οι άνθρωποι  μεταναστεύουν για οικονομικούς, κοινωνικούς, πολιτικούς θρησκευτικούς αλλά και για πολιτιστικούς λόγους. Ο δημογράφοι διακρίνουν παράγοντες στην πηγή που απωθούν τους ανθρώπους έξω από την χώρα, σε αντίθεση με το προορισμό που τους έλκει. Τα κίνητρα για τη μετανάστευση μπορεί να είναι περιστάσεις που προσελκύουν μακριά τους ανθρώπους, γνωστοί ως παράγοντες έλξης, ή περιστάσεις που ενθαρρύνουν τους ανθρώπους να φύγουν. Οι Σφακιανοί αναγκαζόντουσαν να μεταναστεύσουν σε άλλες περιοχές της Κρήτης, της Ελλάδας αλλά και στο εξωτερικό. Οι λόγοι απώθησης ήσαν πολλοί:

o      όσες φορές οι Τούρκοι ανέβηκαν στα Σφακιά τα ερήμωσαν (αφάνισαν φυτικό και ζωικό κεφάλαιο), αναγκάζοντας ολόκληρες οικογένειες να διαφύγουν και να μεταναστεύσουν σε άλλες περιοχές της Κρήτης ή να φύγουν με καράβια σε άλλα μέρη, ιδίως σε κοντινά νησιά του Αιγαίου, στην Οδησσό και την Μικρά Ασία απλά για να επιβιώσουν..

o      Έλλειψη απασχόλησης ή επιχειρηματικών ευκαιριών, παρακμή εμπορίου και ναυτιλίας των Σφακίων, συσσωρευμένα χρέη, τοκογλυφία και υπερβολικές φορολογικές υποχρεώσεις, έλλειψη πολιτικών, πολιτιστικών ή θρησκευτικών δικαιωμάτων

o      Πληθυσμιακή ανάπτυξη, σε σχέση με την ορεινή γεωμορφολογία της επαρχίας και η παντελής έλλειψη καλλιεργήσιμης γης και πόρων. Οι κάτοικοι ασχολούνται με την κτηνοτροφία και την ναυτιλία. Η κτηνοτροφία είχε υποστεί μεγάλες απώλειες λόγο των πολεμικών γεγονότων στο νησί και την ζωοκλοπή, αυτή την μάστιγα της Κρήτης μέχρι σήμερα

o      Σοβαρός λόγος φυγής από την επαρχία είναι και η αυτοεξορία για τα οικογενειακά ζητήματα ή όπως είναι ευρύτερα γνωστά με την λέξη βεντέτα

Αντίστοιχα παράγοντες έλξης είναι:

o   Φτηνή προσφορά γεωργικών γαιών και οικιών με την έξοδο των οθωμανών από την Μεσαρά και το Ηράκλειο.

o   Περισσότερες ευκαιρίες απασχόλησης στο εμπόριο, στη γεωργία και τη ναυτιλία.

o   Εκπαιδευτική ανάπτυξη και μορφωτική ολοκλήρωση.

o   Ευνοϊκές πληροφορίες από συγγενείς ή πληροφοριοδότες που έχουν ήδη μετακινηθεί

Αποτέλεσμα όλων αυτών των μετακινήσεων είναι το γεγονός ότι η Κρήτη είναι γεμάτη από Σφακιανάκηδες και Σφακιωτάκηδες.

17^ος και 18^ος αιώνας

Ο ρόλος των σφακιανών καραβοκύρηδων στην επανάσταση του Δασκαλογιάννη και τα Ορλωφικά έχει μονοπωλήσει το ενδιαφέρον των μελετητών. Μετά την καταστροφή του 1770 ακολούθησε ο εκπατρισμός, ο θάνατος της ναυτιλίας και της κτηνοτροφίας και η απώλεια πολλών ανθρώπων.

«καιντούν τη Χώρα των Σφακιών, καίσι τσοι μαγατζέδες

Εκειά ‘πού ‘κάναν τση γιορτές και τσ’ ώμορφους γλεντζέδες»

 (διασώζει ο Κριάρης, Κρητικά Άσματα 1920, σ. 31)

Αργά αλλά σταθερά ξεκίνησε η αναβίωση, καινούργια καράβια άρχισαν να κατασκευάζονται και οι σφακιανοί πλοιοκτήτες να εμπορεύονται. Ο Dumas γράφει με κάποιο θαυμασμό ότι παρά τις καταστροφές του 1770 και τις μεταναστεύσεις, προκαλούν τον φόβο στους Τούρκους. Με τον πλούτο που σωρεύθηκε άρχισαν να κτίζονται και να επισκευάζονται τα σπίτια από την παραλία προς τα ορεινά και να αναπτύσσεται πάλι η κτηνοτροφία. Η οικογένεια Τζαρδή είχε το μερίδιο της στην ναυτοσύνη.

Μετακινήσεις κατά τον 19ο αιώνα και στην ύστερη Τουρκοκρατία

Πολλοί κρητικοί, κυρίως όσοι είχαν ένοπλη δράση κατά την επανάσταση του 1821-28, αναγκάστηκαν να ζητήσουν καταφύγιο στην ελεύθερη Ελλάδα και στα Επτάνησα κυρίως τα Κύθηρα και τα Αντικύθηρα, σαν πρόσφυγες, μετά την λήξη της επανάστασης. Φαίνεται ότι η πλειονότητα των προσφύγων ήταν Σφακιανοί, λόγο της μεγάλης συμμετοχής των στις επαναστατικές δραστηριότητες. Σε κάποιες, όμως περιπτώσεις όπως στη Μεθώνη και στο Τολό (Μινώα), δεν έγιναν ομαλά αποδεκτοί και πολλοί από αυτούς επέστρεψαν στην Κρήτη κατά την διοίκηση του νησιού από τους Αιγυπτίους. Το ίδιο παρατηρείται και μετά την επανάσταση του 1866-69.

Εκμεταλλευόμενοι την κατάργηση του «νόμου του πλησιαστού», ομάδες Σφακιανών, έτσι και μέλη της οικογένεια Τζαρδή μετοικούν από τα Σφακιά σε διάφορα πεδινά μέρη της Κρήτης, στον Αποκόρωνα, στον Άγιο Βασίλειο, στη Μεσαρά, στο Ηράκλειο και στον Άγιο Νικόλαο, αλλά και αλλού, όπως ο Παύλος Τζαρδής στη Ρόδο. Άλλοι μετακινούνται λόγο χρεών και αλλαγής του φορολογικού καθεστώτος της επαρχίας Σφακίων. Τέλος σοβαρός παράγοντας ήταν και η έλλειψη εργατικών χεριών στη συγκομιδή της ελιάς τις χρονιές που η παραγωγή ήταν μεγάλη.

Στις 6 Αυγούστου 1889, σε έγγραφο κατοίκων του Αγίου Νικολάου στην Χριστιανική Δημογεροντία Λασιθίου για την συντήρηση και την λειτουργία του σχολείου που έκτισαν μόνοι τους με τις εισφορές τους, μεταξύ αυτών που υπογράφουν είναι και οι Σταύρος και Μανώλης Ιωαν. Τζαρδής. Μάλιστα ο Σταύρος Τζαρδής υπογράφει τρίτος, μετά από τον Ι.Σ. Στρατηγάκη και τον Ρούσο Κούνδουρο. Αυτοί είναι οι πρώτοι Τζαρδήδες του Αγίου Νικολάου.

Την ίδια περίοδο και ο Παύλος Μάρκου Τζαρδής μετοικεί στην πόλη της Ρόδου, όπου ασχολείται με αυτό που ήξερε πάντα, την ναυτοσύνη. Με το σκάφος του ασκεί το εμπόριο του θαλασσινού καραβανιού στο ανατολικό Αιγαίο, την Κρήτη και πιθανόν το Λεβάντε. Θεωρούμε πολύ πιθανόν να υπήρχε συνεργασία μεταξύ των Τζαρδήδων του Αγίου Νικόλαου, της Ρόδου και της Κύπρου. Πνίγεται σε ναυάγιο μαζί με τον γιό του Γιάγκο, το 1895.

Μια πρώτη γραπτή αναφορά για την παρουσία της οικογένειας στην Μεσαρά έχουμε στα μέσα της δεκαετίας του 1880. Στην εφημερίδα ΜΙΝΩΣ (1885, σ. 3) του Ηρακλείου στις 9 Μαρτίου 1885, γνωστοποιείται η σύλληψη του «Τζαρδάκη Σταύρου εκ Σφακίων», μάλλον για χρέη προς το οθωμανικό δημόσιο.  Είναι η περίοδος που το ζήτημα των χρεών ταλαιπωρεί όλους τους κρητικούς, λόγο της φορολογίας, της αφορίας των γεωργικών προϊόντων και των συνεχών εξεγέρσεων. Ο μαθητής Τζαρδάκης Εμμανουήλ το Μάρτη του 1892 φοιτά στο δημοτικό σχολείο της Πόμπιας. Ο Γεώργιος και η Ανεζίνα Τζαρδή ακολουθώντας το ρεύμα προς την Μεσαρά, εγκατέλειψαν τη Χώρα Σφακίων την τελευταία δεκαετία του 19^ου αιώνα και εγκαταστάθηκαν στην Πόμπια. Εκεί ασχοληθήκαν με αυτό που γνώριζαν, την θάλασσα. Με την ιστιοφόρα βάρκα του ψάρευε αλλά και μετέφερε εμπορεύματα από τους Καλούς Λιμένες σε παράκτιο εμπόριο, κάποιες φορές εμπορευόταν και με την βόρεια αφρικανική ακτή. Το 1897 απέκτησαν ένα γιο τον Μύρωνα Τζαρδή και αργότερα μια κόρη, την Έρω (Αυγερώ). Την ίδια περίοδο μετοίκησε στην Πόμπια και ο αδελφός του Ιωάννης Τζαρδής, ο οποίος παντρεύτηκε την Ευαγγελία Κουμαντάκη. Έλαβε μέρος σαν εθελοντής στον Μακεδονικό αγώνα 1903-1909, όπου διέπρεψε όχι μόνο για την παλληκαριά του, αλλά και για την εξαιρετική διαγωγή του απέναντι στους Μακεδονικούς πληθυσμούς.

Μετακινήσεις κατά την Κρητική Πολιτεία και τον 20^ο αιώνα

Ο Νικόλαος Τζαρδής (γενν. 1840) εγκαταστάθηκε στα Πιτσίδια μετά την επανάσταση του 1897. Ο Παπαγιαννάκης αναφέρει ότι τα Πιτσίδια έχουν χρέος να τον τιμούν, όχι μόνο για τους αγώνες του στις Κρητικές επαναστάσεις, αλλά και γιατί δώρισε στην κοινότητα Πιτσιδίων το σπίτι του, το παλιό κοινοτικό γραφείο. Τα σχολικά έτη 1908-09 και 1909-10 ο Τζαρδής Εμμανουήλ είναι δάσκαλος στην Μητρόπολη Καινουργίου και στους Στόλους Μονοφατσίου. Παντρεύτηκε και απέκτησε μια κόρη την Ευσεβεία.

Οι λόγοι, οι οποίοι προκάλεσαν την υπερπόντια μετανάστευση των Κρητικών αυτή την περίοδο, είναι οικονομικοί. Η κατάσταση της γεωργίας είναι τραγική και η γεωργική παραγωγή διαλύθηκε σχεδόν από τις συχνές ανωμαλίες μετά το 1888 και εντονότερα μετά από το 1895, η κτηνοτροφία, που αφορά τα Σφακιά, βρίσκεται σε πρωτόγονη κατάσταση.  Στις 28 Αυγούστου του 1909, υπάρχει καταγραφή στα αρχεία του Ellis island, για την άφιξη του πρώτου Τζαρδή: Zardis Johannis, 33 ετών, εθνικότητα ελληνική, χώρα Ελλάδα, τελευταίος τόπος διαμονής Σφακιά, έγγαμος, με το πλοίο Patris και λιμάνι αναχώρησης τον Πειραιά. Το 1912, ο Μύρων Τζαρδής αφού είχε τελειώσει το Σχολαρχείο της Πόμπιας, αποφάσισε να ακολουθήσει το μεταναστευτικό ρεύμα για την Αμερική γοητευμένος από τον μύθο της αμερικάνικης “Γης της επαγγελίας”, που πωλούσαν οι ατζέντηδες. Αφήνει την Πόμπια και επιβιβάζεται από τον Πειραιά στο πλοίο MACEDONIA.

Ο Δημήτριος Εμμ. Τζαρδής, λοχίας της Κρητικής Πολιτοφυλακής, αργότερα του τάγματος Κρητών, πήρε μέρος, κατά την διάρκεια των Βαλκανικών πολέμων, στις μάχες για την απελευθέρωση της Κατερίνης, των Γιαννιτσών και κατόπιν με τον βαθμό του ανθυπασπιστή στις μάχες του Κιλκίς-Λαχανά και Μπέλες. Στο Μπέλες έπεσε μαχόμενος για την ελευθερία της Μακεδονίας κατά τον Δεύτερο Βαλκανικό Πόλεμο.

Το 1920 ο Ιωσήφ Τζαρδής είναι γραμματέας του Ειρηνοδικείου Αγίου Νικολάου, όπως διαβάζουμε σε πρόγραμμα πλειστηριασμού σε εφημερίδα του Ηρακλείου. Την ίδια περίοδο ο Στ. Τζαρδής είναι παντοπώλης και ο Εμμ. Τζαρδής είναι έμπορος υφασμάτων, στον Άγιο Νικόλαο.

Ο Νικόλαος Τζαρδής εγκαταλείπει τα Πιτσίδια και μετακινείται στον Πειραιά, όπου ασχολείται με την εμπορία κάρβουνου για τα ατμόπλοια. Απεβίωσε το 1925. Παρακάτω αναφέρονται τα παιδιά του Εμμανουήλ και Ιωσήφ.

 Ο Στυλιανός Τζαρδής  καπετάνιος και πλοιοκτήτης από τα Σφακιά έφυγε από την περιοχή, την εποχή του Μεγάλου Πολέμου. Παντρεύτηκε την Κατερίνα Καρρά κόρη Σαντορινιών καπετάνιων και εγκαταστάθηκε στο Ηράκλειο, όπου κατοικούν σήμερα τα εγγόνια του.

Την δεκαετία του 1920, έφτασε και ο Μανόλης Νικ. Τζαρδής, στο Ηράκλειο. Όπως και οι άλλοι της οικογένειας Τζαρδή ασχολήθηκε με το ναυτικό επάγγελμα και εγκαταστάθηκε αρχικά στην περιοχή ανάμεσα στον ναό του αγίου Ματθαίου και του αγίου Μηνά, σε εγκαταλειμμένες τούρκικες κατοικίες. Αδέλφια του ήταν ο Σήφης, ο Γιάννης και δυο κορίτσια η Αγγελική και η Μαρία.

Ο Σήφης Νικ. Τζαρδής πρωτοέφτασε στις ΗΠΑ  στις 30 Σεπτεμβρίου 1918 εθνικότητας ελληνικής 35 ετών (γενν. 1883) σαν Zardis Joseph με το πλοίο Panama και λιμάνι προέλευσης το Κριστομπάλ της Ζώνης του Παναμά. Ασχολείται με το ναυτικό επάγγελμα και ακολουθεί σταδιοδρομία στο αμερικανικό εμπορικό ναυτικό. Κατά τη διάρκεια του Β’ παγκόσμιου πολέμου υπηρέτησε στο αμερικανικό πολεμικό ναυτικό σαν κυβερνήτης σε διάφορα μεταγωγικά πλοία του στρατού των και μετά τον πόλεμο στο πλοίο της  USAT “PVT Leonard C. Brostrom”. Ο γιός του Nick Zardis και τα εγγόνια του κατοικούν στο Seattle.

Ο Γιάννης Τζαρδής από τα αρχεία του Γραφείου Μετανάστευσης των ΗΠΑ φέρεται να έφτασε στην Αμερική στις 5/2/1924, για πρώτη φορά.  Πιθανόν να ήταν ναύτης, δεν αναφέρεται τοποθεσία γέννησης και το 1924 ήταν 31 ετών. Στα αρχεία έχει καταχωρηθεί με το σαν Zardis John. Ο Zardis John παντρεύτηκε την Μαρία Βουρδουμπά. Τα εγγόνια τους κατοικούν στο Ditroit και το Warren του Michigan.

Την ίδια περίοδο ο Μιχάλης Γεωργιάδης γιος της Ελευθερίας Παύλου Ζαρδή και του Γεωργίου Γεωργιάδη μεταναστεύει στο Βελγικό Κογκό (σημ. Ζαΐρ) και στη συνέχεια στο Βέλγιο, όπου δυστυχώς πέθανε το 1949, χωρίς να αφήσει απογόνους. Η αδελφή του Κατίνα μετοίκησε στην Αγγλία, όταν παντρεύτηκε τον Δημήτρη Comino (εφευρέτη του συστήματος Dexion) και απέκτησαν μια κόρη την Άννα σύζυγο του John James. Η Άννα Comino-James κατοικεί στην Αγγλία και είναι διαχειρίστρια του εκπαιδευτικού φιλανθρωπικού ιδρύματος Comino του Seffield University, το οποίο έχει σκοπό να στηρίζει παιδιά υψηλού μαθησιακού δυναμικού.

Ο Γεώργιος Ευστρατίου Τζαρδής (1870-1940) διορίστηκε το 1903 λογιστής στο υποκατάστημα του Κοινωφελούς Ταμείου Κρήτης  στο Λασίθι και παρέμεινε με την οικογένεια του στον Άγιο Νικόλαο, πολέμησε στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, είχε εξέχουσα συμμετοχή  και ήταν δραστήριο μέλος της Εθνικής Άμυνας. Την δεκαετία του 1920 διατέλεσε δήμαρχος  Ιεράπετρας. Πέθανε το 1940. Τα παιδιά του, Μαρίκα Γεωργίου Τζαρδή και η αδελφή της Παρασκευή (Παρή) Τζαρδή έμεναν αρχικά στον Άγιο Νικόλαο, όπου εργάστηκαν στην Αγροτική Τράπεζα σαν αρχιλογίστριες, αργότερα κατοίκησαν στην Αθήνα, ήταν και οι δυο άγαμες.

Ο Εμμανουήλ Ευστρατίου Τζαρδής ήταν αξιωματικός της Κρητικής Χωροφυλακής και ακολούθησε τον αδελφό του Γεώργιο στον Άγιο Νικόλαο, ήταν άγαμος.  Ο μικρότερος αδελφός Ρούσος Ευστρατίου Τζαρδής μετανάστευσε στην Αμερική, όπου πέθανε και ήταν και αυτός άγαμος. Αδελφή των παραπάνω ήταν Άννα Ευστρατίου Τζαρδή σύζυγος του Ανωπολίτη έμπορου Στυλιανού Ξυλίκη. Από τα παιδιά τους  ο Γεώργιος δραστηριοποιήθηκε σαν επιπλοποιός στα Χανιά, η Άννα και η Ελένη έζησαν στην Αθήνα, η Σοφία και η Χρυσούλα παρέμειναν στα Σφακιά, η Ιφιγένεια παντρεύτηκε τον Ιωσήφ Γιαννά και διαμένουν στο Ροδάκινο του νομού Ρεθύμνης.

Ο Ευστράτιος-Στυλιανός Τζαρδής του Χριστόδουλου και της Χρυσής και γεννήθηκε το 1901 (Μητρ. αρρ. Σφακίων, 1928). Εργάζεται ως μάγειρας στα καράβια αρχικά και μόλις μπόρεσε αποβιβάσθηκε και έζησε 17 χρόνια στην Ουρουγουάη, στο Μοντεβιδέο με άλλους Σφακιανούς. Εκεί δούλευε σαν ναύτης στα ποταμόπλοια και προς το τέλος είχε αγοράσει ένα λεωφορείο. Μετακινήθηκε και έζησε 10 περίπου χρόνια στις ΗΠΑ - στη Νέα Υόρκη όπου δούλευε σε ένα εστιατόριο. Είχε αδέλφια την Αικατερίνη, τη Μαρία και τον Γρηγόρη που ήταν ο μικρότερος και ήταν παλαιστής, ο οποίος μετακινήθηκε στην Αθήνα.

Στις αρχές της δεκαετίας του 1920 ο Ιωάννης Τζαρδής εγκατάλειψε την Πόμπια και εγκαταστάθηκε στο Ηράκλειο και συγκεκριμένα στον Πόρο. Είχε τέσσερα παιδιά τον Γεώργιο, τον Φίλιππο, τον Ελευθέριο και την Ελένη. Πέθανε το 1956. Κατά τη διάρκεια του Β’ παγκόσμιου πόλεμο, είχαμε μια αναγκαστική μετακίνηση, ο Φίλιππος Τζαρδής του Ιωάννη συλλήφθηκε , τον Ιούνιο του 1943, γιατί έκρυβε δραπέτες από τα στρατόπεδα αιχμαλώτων. Μετά από επιλογή ο Φίλιππος Τζαρδής στάλθηκε, μαζί με άλλους στο Μαουτχάουζεν. Χαρακτηρίστηκαν σαν πολιτικοί κρατούμενοι ύποπτοι να προβούν σε αντιγερμανικές ενέργειες Τελικά, όπως πολλοί αιχμάλωτοι έγιναν πειραματόζωα για τις εγκληματικές επιστημονικές έρευνες των ναζί στο Χαρτχάιμ, όπου και χάθηκε για πάντα

Στην Κύπρο, στην κοινότητα Αυγόρου Αμμοχώστου, ο δάσκαλος Νίκος Ζαρδής διευθύνει το μικτό τετρατάξιο (τετραδιδάσκαλο) δημοτικό Σχολείο, τα σχολικά έτη 1938-39 και 1939-40.. Είχε επίσης την ιδέα για την ίδρυση της Νέας Συνεργατικής Πιστωτικής Εταιρίας Αυγόρου και της οποίας υπήρξε ιδρυτικό στέλεχος, αλλά και αρχικά εκτελούσε και χρέη γραμματέα.

Την δεκαετία του 1930-40 ο Θεόδωρος Τζαρδής είναι διευθυντής στην Σταφιδική Ένωση Χανίων.

Το 1952 ομογενείς από την Αμερική χρηματοδότησαν την ανέγερση μνημείου για τους 27 εκτελεσμένους τον Σεπτέμβριο του 1941 από τους ναζί κατακτητές. Μεταξύ των ομογενών-δωρητών, βρίσκονται ο Ιωσήφ και ο Ευστ. Τζαρδής.

Την μεταπολεμική περίοδο ο Ευστράτιος-Στυλιανός Τζαρδής επέστρεψε στην Αθήνα το 56/57 ως συνταξιούχος πια, παντρεύτηκε και έχει μια κόρη την Μαρία Τζαρδή, φιλόλογο. Πέθανε το 1969. Την ίδια περίοδο παλινόστησε από την Καλιφόρνια στην Πόμπια και ο Μύρων Τζαρδής.

Μετά τις δεκαετείς πολεμικές περιπέτειες της πατρίδας μας του δευτέρου παγκόσμιου αλλά και του εμφυλίου πολέμου, την πολιτική αντιπαράθεση και την οικονομική καταστροφή, το μεταναστευτικό ρεύμα άρχισε πάλι να αναπτύσσεται σε υπερπόντιες χώρες, σε χώρες της δυτικής Ευρώπης και παρατηρούμε ανάπτυξη του ρεύματος της αστυφιλίας στο εσωτερικό της χώρας.

Ο Ιωάννης Τζαρδής, ο οποίος γεννήθηκε το 1927 στη Χώρα Σφακίων, ναυτικός το επάγγελμα, αφού ταξιδέψε κάποιο διάστημα με εμπορικά πλοία μαζί με τον ξάδελφο του Εμμανουήλ, στις αρχές της δεκαετίας του 50, αποβιβάσθηκε στην ανατολική αμερικανική ακτή, σαν παράνομος μετανάστης. Αφού συγκέντρωσε κάποιο ικανό κεφάλαιο, όπως πολλοί Έλληνες μετανάστες στις ΗΠΑ, ασχολήθηκε με την εστίαση. Λέγεται ότι η ψαροταβέρνα του Captain John στο Νόρφολκ της Virginia, ήταν από της καλύτερες της Πολιτείας. Μετά την συνταξιοδότηση του, πούλησε την επιχείρηση και τις αρχές της δεκαετίας του 1980 επέστρεψε στα Σφακιά.

Τέλος της δεκαετίας του πενήντα, ο Γεώργιος Ιωάννη Τζαρδής από το Ηράκλειο μεταναστεύει με τα παιδιά του Ιωάννη, Εμμανουήλ και Φίλιππο στην Αθήνα, η κόρη του Ευαγγελία παρέμεινε στο Ηράκλειο, και μετά από λίγο ο αδελφός του Ελευθέριος μετακόμισε στην Αθήνα με τις κόρες του Κατίνα και Ευαγγελία ενώ οι γιοί του Ιωάννης και Μύρων παρέμειναν στο Ηράκλειο. Η αδελφή τους Ελένη Τζαρδή-Τρούλη παραμένει στο Ηράκλειο. Στην Αθήνα κατοίκησαν λόγο υπηρεσιακών αναγκών και οι εργαζόμενοι σε υπηρεσίες του κράτους απόγονοι των Τζαρδήδων, ο Μάρκος Παύλου Τζαρδής τελωνειακός υπάλληλος στον Πειραιά. 

Οι απόγονοι του Παύλου Τζαρδή από την Ρόδο, παιδιά και εγγόνια της κόρης του Ελευθερίας (1878-1954) και του Γεωργιάδη Γεωργίου, σήμερα βρίσκονται στην Ρόδο οικογένεια Γεωργιάδη, Βομβύλα και Μακέστα αλλά και στην Μεγάλη Βρετανία οικογένεια Comino.

Τον Μάιο του 1964,  ο Μανόλης Τζαρδής, μετά την εργασία στο εμπορικό ναυτικό και στον Πειραιά, μετοίκησε με την οικογένεια του στην Αυστραλία, με το υπερωκεάνιο «Πατρίς». Τα παιδιά του Αυγερώ και Σταύρος και τα εγγόνια τους μένουν στην Μελβούρνη.

Η Σοφία Μαγγελάκη, κόρη της Αγγελικής Τζαρδή μετά από πρόσκληση του θείου της Γιάννη Τζαρδή μετανάστευσε το 1975, για σπουδές στις ΗΠΑ και σήμερα είναι καθηγήτρια Εφαρμοσμένων Μαθηματικών στο Rochester Institute of Technology της Νέας Υόρκης, όπως και ο σύζυγος της.

Ο Περικλής Ιωσ. Τζαρδής μετά τις σπουδές του, στις ΗΠΑ, εγκαταστάθηκε στην Αθήνα, όπου διαμένει με τα παιδιά του Σήφη και Λυκούργο Τζαρδή.

Η κόρη της Anna Comino-James Μαρίνα παντρεύτηκε τον George Aspros έλληνα της Αυστραλίας και μετακινήθηκε εκεί το 1991. Ο Κωστής Τρούλης μετοικεί με την οικογένεια του στη Σκιάθο κάνοντας μια νέα επιχειρηματική αρχή.

Μετακινήσεις τον εικοστό πρώτο αιώνα

  Με την είσοδο του εικοστού πρώτου αιώνα και την πρόσφατη οικονομική κρίση απόγονοι της οικογενείας για εκπαιδευτικούς και επαγγελματικούς λόγους μετακινούνται στην Αθήνα, στο Λονδίνο και στις ΗΠΑ. Κάποιοι από αυτούς παραμένουν σε άλλες χώρες για εργασία. Είναι στελέχη πολυεθνικών εταιρειών, καθηγητές πανεπιστήμιων και διακεκριμένοι επιστήμονες στον τομέα τους, όπως η Ιωάννα Μιχ. Τζαρδή στη Ζυρίχη, ο Ανδρέας Μαγγελάκης στη Νέα Υόρκη και οι Έλενα Τρούλη, Λίνα Τρούλη- Λινοξυλάκη και Σέβη Τζαρδή στην Αθήνα.

Σήμερα απόγονοι της οικογένειας βρίσκονται: Στην Κρήτη: στον Άγιο Νικόλαο, στα Σφακιά, στα Χανιά, στην Πόμπια, στο Ηράκλειο. Στην Αθήνα. Στην Ρόδο. Στην Θεσσαλία. Στην Κύπρο. Στην Μεγάλη Βρετανία. Στην Ελβετία. Στις ΗΠΑ. Στην Αυστραλία.

Συμπεράσματα

Μπορούμε τελικά να πούμε  ότι μέλη της οικογένειας Τζαρδή από την Χώρα Σφακίων αναγκάστηκαν για την προσωπική τους ασφάλεια λόγο των εθνικών αγώνων αλλά και για οικονομικούς λόγους να μετακινηθούν σε ασφαλέστερες περιοχές και σε μέρη στα οποία οι ευκαιρίες οικονομικής και μορφωτικής ανάπτυξης είναι αξιόλογες. Οι διαδρομές αρχικά ήταν από την Χώρα Σφακίων στην Πόμπια, την Ρόδο, στον Άγιο Νικόλαο και την Κύπρο. Αργότερα τον 20^ο αιώνα, μετακινήθηκαν στη Μεσαρά, την Αθήνα και την Αμερική. Μετά την Ένωση έχουμε μετακινήσεις λόγο πολεμικών γεγονότων στην Μακεδονία και την Μικρά Ασία. Τον μεσοπόλεμο η αναχώρηση των μουσουλμάνων της Κρήτης αφήνει κενό οικιστικό χώρο στο Ηράκλειο και η οικονομική κρίση υποβοηθά την υπερπόντια μετανάστευση. Τραγική η μεταφορά του Φίλιππα Τζαρδή στο Μαουτχάουζεν κατά τον Β΄ πόλεμο. Μόνο αυτοί που δεν απέκτησαν οικογένεια επέστρεψαν από την ξενιτιά. Μεταπολεμικά η αστυφιλία και η οικονομική ερήμωση της υπαίθρου αλλά και υπηρεσιακές ανάγκες μετοικίζουν πολλοί στην Αθήνα αλλά και στην Αυστραλία. Τέλος, τον 21^ο αιώνα οι εκπαιδευτικές ανάγκες της νέας γενιάς αλλά και η επαγγελματική ολοκλήρωση της την οδηγεί για μια ακόμη φορά στην αναζήτηση νέας εγκατάστασης. 

  Κανένα μέλος δεν μετακινήθηκε για οικογενειακά ζητήματα-βεντέτα. Όπου εγκαταστάθηκαν ασχολήθηκαν με την ναυτιλία και το εμπόριο, τα τελευταία χρόνια με τις υπηρεσίες και την στελέχωση δημόσιας διοίκησης, πολυεθνικών εταιρειών και πανεπιστημίων. Με τον θάνατο του Ιωάννη Τζαρδή εξέλιπε και ο τελευταίος με το επώνυμο Τζαρδής από την Χώρα Σφακίων.

Θέλω να ευχαριστήσω τον Περικλή Τζαρδή, την Avy Tzardi-Michael, την Mary C. Ferris, την Anna Comino-James και όλα τα μέλη της οικογένειας για τις πολύτιμες συμβουλές τους και την ενθάρρυνση για την ολοκλήρωση αυτής της εισήγησης.

ΥΓ. Η εισήγηση εκφωνήθηκε απο το βήμα του ΙΒ Διεθνούς Κρητολογικού Συνεδρίου, στα αυστηρα χρονικά πλαίσια του εικοσαλέπτου. Εκτενέστερα και με πλήρη βιβλιογραφία με βιβλιογραφικες αναφορές και Παραρτήματα θα δοθεί στην γραμματεία του συνεδρίου.
* δείτε και εδώ