Ξεχασμένοι και παραγκωνισμένοι ήρωες και θύματα του πολέμου 1940-1944

 

ΗΡΩΕΣ ΚΑΙ ΘΥΜΑΤΑ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ 1940 - 1944

ΞΕΧΑΣΜΕΝΟΙ ΚΑΙ ΠΑΡΑΓΚΩΝΙΣΜΕΝΟΙ ΑΠΟ ΤΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΚΡΑΤΟΣ

ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΑΝΤΩΝΙΟΥ ΜΠΙΤΣΑΚΑΚΗΣ – ΠΕΤΡΟΚΕΦΑΛΙ

Αυτές τις μέρες, στις 28 τ’ Οχτώβρη 2023, γιορτάζουμε σε όλη την Ελλάδα την 82η επέτειο από την κήρυξη του πολέμου, από τον Ιταλό Φασίστα Μουσολίνι, στα ελληνοαλβανικά σύνορα, κατά της Ελλάδας. Πρωί - πρωί ηχούσαν οι σειρήνες και οι καμπάνες στα χωριά, στις πόλεις της χώρας και καλούσαν τους ικανούς να φέρουν όπλα να καταταχθούν στο στρατό. Οι συντοπίτες μας, του Νομού Ηρακλείου κατατάχθηκαν στο 44 ο Σύνταγμα στο Ηράκλειο, της 5ης Μεραρχίας Κρητών. Με την κήρυξη του πολέμου, στα βουνά της Ηπείρου πολεμούσαν τους Ιταλούς οι στρατιώτες που υπηρετούσαν εκεί και έφεδροι από κοντινές περιοχές.

Από 18 μέχρι 25 του Νοέμβρη η 5 η Μεραρχία Κρήτης, μεταφέρθηκε από την Κρήτη στο Αμύνταιο Φλώρινας, στα ελληνοβουλγαρικά σύνορα και στα οχυρά του ΡΟΥΠΕΛ. Εκεί τέθηκε στη διάθεση του αρχιστράτηγου Αλέξανδρου Παπάγου, σε εφεδρεία περιμένοντας να μεταφερθούν όπου χρειαστεί. Το Δεκέμβρη του 1940 η 5 η Μεραρχία εντάσσεται στο Β΄ Σώμα Στρατού Ηπείρου και αναχωρεί με τα πόδια από το Αμύνταιο για την Κλεισούρα. Η πεζοπορία από το Αμύνταιο μέχρι τα Ελληνοαλβανικά σύνορα, περίπου 130 χιλιόμετρα, έγινε κάτω από πολύ άσχημες συνθήκες. Χιονοθύελλες, βροχές, δριμύ κρύο ακόμη και -20ο C , ακατάλληλη ενδυμασία των ανδρών, ημερήσιες και νυχτερινές πορείες μέσα από δασώδεις και ελώδεις 2 περιοχές, λασπωμένους δρόμους, συχνή έλλειψη τροφής και νερού, ανάπαυση και ύπνος σε βρεγμένα αντίσκηνα στο ύπαιθρο.

Στις 13 του Δεκέμβρη η μεραρχία μπήκε στην Αλβανία. Στο εσωτερικό της Αλβανίας, οι συνθήκες ήταν ακόμη δυσκολότερες. Οι δρόμοι άθλιοι και λασπώδεις, η τροφοδοσία φτωχή, τα μουλάρια φορτωμένα με πυρομαχικά δυσκολεύονταν να προχωρήσουν. Σε πολλές περιπτώσεις δεν άντεχαν και κατέληγαν στο δρόμο. Οι στρατιώτες ήταν υποχρεωμένοι οι ίδιοι να μεταφέρουν τα πυρομαχικά στο ώμο. Στις 27 Γενάρη οι Κρητικοί στρατοπέδευαν στην Κλεισούρα. Την ίδια μέρα που η 5 η Μεραρχία στρατοπέδευσε στην περιοχή της Κλεισούρας και της Τρεμπεσίνας, ο Ελληνικός Στρατός είχε ήδη καταλάβει την Κορυτσά, το Πόγραδετς, την Πρεμετή, τους Αγίους Σαράντα, το Αργυρόκαστρο, τη Χειμάρα και την Κλεισούρα. Επόμενος στόχος ήταν η κατάληψη των οροσειρών της Τρεμπεσίνας και Σεντέλι. Η κατάληψη των οροσειρών θα διευκόλυνε την κατάληψη του Τεπελενίου, την προέλαση του Ελληνικού Στρατού προς το λιμάνι του Αυλώνα και τη διακοπή της τροφοδοσίας του Ιταλικού Στρατού.

Στις 29 του Γενάρη έχουμε την πρώτη συμμετοχή της 5 ης Μεραρχίας στις επιχειρήσεις. Τις επόμενες ημέρες, κάτω από άσχημες συνθήκες τα τρία κρητικά συντάγματα της 5ης Μεραρχίας πήραν θέσεις εφόδου στις κορυφογραμμές της Τρεμπεσίνας. Καθορίστηκαν οι τομείς όπου το κάθε σύνταγμα θα εξαπέλυε την επίθεσή του και το 43ο Σύνταγμα Πεζικού Ηρακλείου θα έκανε επίθεση εναντίον των οικισμών Σόπρα και Μέτζο της δυτική πλευρά της Τρεμπεσίνας και των υψωμάτων Ανώνυμου, 11/78 και 710 του Σεντέλι. Τα ξημερώματα της Πέμπτης 13 του Φλεβάρη, το 2ο Τάγμα του Ηρακλείου, επιτέθηκε εναντίον του οικισμού Σόπρα και το 3ο εναντίον του οικισμού Μέτζο. Οι ιταλικές δυνάμεις που υπερασπίζονταν τους δύο οικισμούς αιφνιδιάστηκαν και σύντομα περικυκλώθηκαν. Μετά από οδομαχίες και μάχες σώμα με σώμα καταλήφθηκαν. Αμέσως μετά, ξεκίνησε η αναρρίχηση των ανδρών προς τα υψώματα. Το κρύο, ο ισχυρός αέρας, το παχύ στρώμα χιονιού, τα πυκνά και αδιάκοπα πυρά των ιταλικών πολυβόλων και κανονιών έκαναν το ανέβασμα των ανδρών προς τα υψώματα αργό, κοπιαστικό και με μεγάλες απώλειες. Παρ’ όλα αυτά, οι συντοπίτες μας όλο και πλησίαζαν στις ιταλικές θέσεις. Λίγες δεκάδες μέτρα πριν από την κορυφή του 11/78, οι άνδρες του τάγματος, προφυλαγμένοι πίσω από τους βράχους ανασυντάχτηκαν, πήραν τις τελευταίες οδηγίες και με την ξιφολόγχη στα όπλα έκαναν την τελική επίθεση. Η επίθεση ήταν αποφασιστική, επίμονη και βίαιη. Έπεσαν πολλοί …., περισσότεροι όμως προχώρησαν και έφτασαν μέχρι τις θέσεις των Ιταλών. 3 Γρήγορα η επίθεση μετατράπηκε σε μάχη σώμα με σώμα. Οι απώλειες και από τις δύο πλευρές μεγάλες. Αργά το απόγευμα οι άνδρες του τάγματος ανέτρεψαν τους αμυνόμενους και κατέλαβαν τα υψώματα Ανώνυμο και 11/78. Τα ξημερώματα στις 14 Φλεβάρη, παρά το φοβερό κρύο και το δυνατό αέρα, οι Ιταλοί εξαπέλυσαν επανειλημμένες αντεπιθέσεις στο ύψωμα 11/78. Μία από αυτές οι Κρήτες δεν μπόρεσαν να την αποκρούσουν και αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν το ύψωμα. Μετά από τρεις αντεπιθέσεις, το τάγμα κατέλαβε ξανά το ύψωμα. Συνολικά, το τριήμερο 13, 14 και 15 Φλεβάρη οι Ιταλοί πραγματοποίησαν δεκαπέντε αντεπιθέσεις εναντίον του υψώματος. Όλες αποκρούστηκαν χάρις την αυτοθυσία των ανδρών.

Στη συνέχεια οι Ηρακλειώτες, υπερασπίζοντας τους δυο οικισμούς, εμπόδιζαν τις δυνάμεις των Ιταλών να κινηθούν προς τα υψώματα και τροφοδοτούσαν με άνδρες το 2ο Τάγμα Ηρακλείου. Την επομένη, 14 Φλεβάρη, με χιονοθύελλα και το ιταλικό πυροβολικό να ρίχνει αδιάκοπα κατά των επιτιθέμενων ανδρών, τα τάγματα του Ηρακλείου ξεκίνησαν τις επιθέσεις κατά των υψωμάτων: Τo 3ο κατά του 12/69, το 2ο κατά του Πούντα Νορντ στα βόρεια του όρους Σεντέλι. Αρκετές φορές οι Ηρακλειώτες κατάλαβαν το ύψωμα Πούντα Νορντ, το οποίο λίγο μετά αναγκάζονταν να εγκαταλείψουν, από τις σφοδρές ιταλικές αντεπιθέσεις. Παρά την υπεροχή του αντιπάλου σε οπλισμό και σε άνδρες, το σύνταγμα έδωσε πεισματώδεις μάχες, πολλές φορές σώμα με σώμα, και εντός τριών ημερών κατέλαβε οριστικά τα υψώματα.

Σε αυτές τις μάχες πολεμούσαν οι δικοί μας Μεσαρίτες και ο Νίκος Α. Μπιτσακάκης, που τα κρυοπαγήματα άφηναν τα πρώτα σημάδια στα πόδια των μαχητών. Οι απώλειες των δύο συνταγμάτων, Ρεθύμνου και Ηρακλείου, μέχρι τις 17 Φλεβάρη, όταν ολοκληρώθηκε η κατάληψη των υψωμάτων ανέρχονταν σε περίπου 200 νεκρούς, ενώ εκατοντάδες ήταν οι τραυματίες και οι παγόπληκτοι. Πολλοί βλέποντας δίπλα τους από τη μια στιγμή στην άλλη φίλους και συμπολεμιστές να σκοτώνονται δεν άντεχαν, σάλευαν τα λογικά τους! Οι παλιοί θυμούμαστε ένα ήρωα από τα Πιτσίδια τον Καλογριδάκη που, ζώντας τη φρίκη του πολέμου, είδε πολλούς φίλους να πεθαίνουν δίπλα του και σάλεψε το μυαλό του. Έχασε τα λογικά του! Στα πανηγύρια των εξωκλησιών έβγαινε στα υψώματα γύρω από το χωριό και διηγούνταν φωναχτά: «Δώσαμε μάχες στην Πρεμετή, στην Τρεμπεσίνα και νικήσαμε τους Ιταλούς στο Πουτανόρι!» Άργησα να καταλάβω ποιο ήταν το Πουτανόρι – (Πούντα Νορντ). Τι ψυχολογικό σοκ είχε πάθει ο ταλαίπωρος βλέποντας γύρω του παγόπληκτους και πεθαμένους! Πόση ντροπή νιώθω τώρα, γιατί όταν ήμασταν μικρά παιδιά, γελούσαμε με τη 4 δυστυχία του, χωρίς να μας πει κάποιος γιατί μιλούσε έτσι ο ήρωας Καλογριδάκης. Ότι σάλεψε το μυαλό του, βλέποντας γύρω του πεθαμένους φίλους συμμαχητές!

Μετά τις μάχες για την κατάληψη των υψωμάτων, όπου οι Κρήτες έγραψαν χρυσές σελίδες ανδρείας και δόξας, οι μονάδες της μεραρχίας προχώρησαν στην αμυντική οργάνωση των κατεχόμενων θέσεων, ενώ ταυτόχρονα μπήκαν σε κατάσταση επιχειρησιακής στασιμότητας. Την ίδια περίοδο οι πολικές θερμοκρασίες με -20οC, δημιουργούσαν καθημερινά δεκάδες παγόπληκτους με κρυοπαγήματα και οδηγούσαν σε θάνατο πολλά υποζύγια (μουλάρια). Ακόμη οι ψείρες, η συχνή έλλειψη και κακή ποιότητα τροφής, νερού, έκαναν πιο δύσκολη τη θέση των ανδρών. Η διοίκηση της Μεραρχίας, με συνεχείς αναφορές προς το 2ο Σώμα Στρατού, εξηγούσε αυτή τη δυσχερή θέση και τους κινδύνους για την ασφάλεια των κατεχόμενων θέσεων, σε περίπτωση παραμονής της Μεραρχίας στην πρώτη γραμμή του μετώπου. Ζητούσε, λοιπόν, την αντικατάστασή της. Ευτυχώς από τις αρχές του Μάρτη οι καιρικές συνθήκες καλυτέρευαν. Η επιχειρησιακή στασιμότητα της μεραρχίας διατηρήθηκε μέχρι τις 9 Μάρτη 1941, όταν ξε[1]κίνησε η «Εαρινή Επίθεση» των Ιταλών. Η ιταλική επίθεση ξεκίνησε το πρωί στις 9 Μάρτη με καταιγιστικά πυρά πυροβολικού και αεροπορικούς βομβαρδισμούς. Και ενώ το πυροβολικό τους εξακολουθούσε να ρίχνει, ξεκίνησε τις επιθέσεις του το ιταλικό πεζικό. Οι Κρητικοί στην αρχή αμύνθηκαν και ύστερα αντεπιτέθηκαν. Δόθηκαν ολοήμερες φονικές μάχες. Όλες οι επιθέσεις αποκρούστηκαν. Παρό[1]μοιο σκηνικό συνεχίστηκε. Οι απώλειες για τους Ιταλούς πολύ μεγάλες. Μικρότερες ήταν για την κρητική μεραρχία. Οι μονάδες της 5ης Μεραρχίας είχαν προβλέψει να οχυρώσουν τις θέσεις τους, κατασκευάζοντας ξερολιθιές, ατομικά και ομαδικά ορύγματα και καταφύγια, προ[1]φυλαγμένα πολυβολεία, ολμοβολεία, έβαλαν συρματοπλέγματα κ.ά.. Σε αυτές τις κατασκευές μεγάλη ήταν η συμβολή του Νίκου Μπιτσακάκη, χτίστη στο επάγγελμα και ενταγμένου στο «Μηχανικό Σώμα» της 5 ης Μεραρχίας! Η αντοχή και η μαχητικότητα που έδειχνε ο Ελληνικός Στρατός ήταν αξιοθαύμαστες. Παρά τις ελλείψεις όλες οι επιθέσεις του ιταλικού πεζικού αποκρούστηκαν με αντεπιθέσεις που κατέληγαν πάντα σε μάχες σώμα με σώμα. Οι απώλειες σε νεκρούς, τραυματίες και παγόπληκτους ήταν μεγάλες και από τις δύο πλευρές, αλλά πιο πολλές από ιταλικής πλευράς. Μεγάλος ήταν ο αριθμός των αιχμάλωτων Ιταλών. Στις 25 του Μάρτη έληξε, με αποτυχία, η «Εαρινή Επίθεση» του ιταλικού στρατού. Οι ελληνικές δυνάμεις διατήρησαν τις θέσεις τους. 5 Οι νεκροί της Μεραρχίας κατά τη διάρκεια των 15 ημερών της επίθεσης των Ιταλών ξεπέρασε τους 160. Εκατοντάδες ήταν οι τραυματίες και οι παγόπληκτοι.

Στις 6 Απρίλη1941 ξεκίνησε η γερμανική επίθεση κατά της Ελλάδας. Η 5 η Μεραρχία παρέδωσε τον οπλισμό της στο Σώμα Ηπείρου, 25 τ’ Απρίλη. Πολλοί στρατιώτες προτίμησαν, αντί να παραδώσουν τον οπλισμό τους, να τον κρύψουν, να τον δώσουν στους ντόπιους ή να τον καταστρέψουν. Απορία, απογοήτευση, πικρία, συγκίνηση, ταπείνωση, θυμός, εκδίκηση. Ακόμη για τους Κρήτες, αβεβαιότητα για τον τρόπο επιστροφής στην Κρήτη. Μετά από πεζοπορία αρκετών ημερών, τα υπολείμματα της 5ης Μεραρχίας και αρκετές χιλιάδες Κρήτες στρατιώτες από άλλες μεραρχίες ξεπερνούσαν τις 20.000 άνδρες, που πέρασαν στις 17 Μάη 1941 από τη Ναύπακτο στον Ψαθόπυργο της Πελοποννήσου. Εκεί, μετά δεκαήμερη παραμονή έγινε και η αποστράτευσής τους. Από λιμάνια της Πελοποννήσου πολλοί αναχώρησαν για την Κρήτη. Άλλοι πήγαν στην Αθήνα, όπου όσοι δεν είχαν κάποιο φιλικό ή συγγενικό σπίτι, τριγυρνούσαν κουρελήδες και πεινασμένοι. Αρχές Ιούλη οι Ιταλοί και οι Γερμανοί έκαναν μπλόκο και έπιασαν 1.200 Κρήτες. Χαρακτηρίστηκαν αιχμάλωτοι πολέμου, τους πήγαν στη Λάρισα και στους 10 μήνες που έμειναν εκεί, από την πείνα, το κρύο, τις κακουχίες κ.λ.π. , πέθαναν οι 900. Αρκετοί, από όσους δεν συνελήφθησαν στο μπλόκο και παρέμειναν στην Αθήνα, πέθαναν από τη πείνα και το βαρύ χειμώνα του 1941-42. Έκανα όλη αυτή την αναφορά, για να δώσω, έστω επιγραμματικά, τους αγώνες τις κακουχίες και τις ταλαιπωρίες του Ελληνικού Στρατού, στον άδικο και αναίτιο πόλεμο που μας κήρυξαν οι Ιταλοί το 1940! Πιο πολύ τις ταλαιπωρίες των Κρητικών, μέχρι να ‘ρθουν στην Κρήτη.

Ένας απ’ αυτούς που πολέμησαν στα σύνορα της Αλβανίας και κατάφερε να γυρίσει στο Πετροκεφάλι, με «παράσημο» τα κρυοπαγήματα, ήταν ο Νικόλαος Αντωνίου Μπιτσακάκης. Πριν φύγει για το μέτωπο, ήταν παντρεμένος με την Καλλιόπη Σταυρουλάκη από τον Άγιο Ιωάννη και είχε δυο κοριτσάκια, την Στέλλα και την Ελένη, που τον περίμεναν να γυρίσει με μεγάλη λαχτάρα! Η οικογένεια, βλέποντας τα κρυοπαγήματα, πήρε οδηγίες από τον γιατρό Κουκουριτάκη, συγγενή της μητέρας του Νίκου και προσπαθούσαν να επουλώσουν τις πληγές, που μέχρι το χειμώνα του 1941 είχαν σχεδόν γιατρευτεί. Τον Ιούνη του 1941 και μετά τις μεγάλες απώλειες των Γερμανών αλεξιπτωτιστών στη «Μάχη της Κρήτης», οι Ναζί οδηγούσαν καθημερινά τους Μεσαρίτες, μαζί και Πετροκεφαλιανούς, σε αγγαρείες, για να φτιάξουν το αεροδρόμιο Τυμπακίου. Στο αεροδρόμιο Τυμπακίου, που ήταν σε βάλτο, δίπλα από το Γεροπόταμο, έπρεπε να φτιάξουν γέφυρες. Γέφυρες μέσα στο βάλτο και στο ποτάμι. Στην περίπτωση του ταλαίπωρου Νίκου Μπιτσακάκη, δεν ισχύει η λαϊκή ρήση «Μάθε τέχνη και άστηνε!»…… Καλλίτερα να μην ήξερε να χτίζει! Οι Γερμανοί έμαθαν πως ήταν πολύ καλός και δυνατός μάστορας! Τον υποχρέωναν καθημερινά, να βρίσκεται μέσα στα κρύα νερά, στις λάσπες το χειμώνα, με γυμνά πόδια και βρεγμένα ρούχα να χτίζει από το πρωί μέχρι το βράδυ! Το δυνατό σώμα δεν άντεξε. Από τη συνεχή επαφή των ποδιών με το παγωμένο νερό, επανήλθαν τα παλιά κρυοπαγήματα. Το αίμα σταμάτησε να κυκλοφορεί στα κάτω άκρα και τα πόδια κατέληξαν σε νέκρωση και ακινησία. Ο καλός μάστορας είχε προλάβει το 1943 να γευτεί τη χαρά της απόκτησης ενός αγοριού! Καταλάβαινε πως η ζωή του ήταν λίγη και του έδωσε το όνομά του, Νίκο. Τα ανήμπορα πόδια του, δεν τον βοηθούσαν να κάνει δουλειά. Το μόνο που έκανε υποβασταζόμενος, ήταν να πάει λίγη ώρα στο καφενείο «του Συρμαλογιάννη». Το 1944 πέθανε ο μαχητής και νικητής του ελληνοϊταλικού πολέμου. Ο ακούραστος χτίστης! Το 1947 πέθανε και το μικρό του αγόρι! Όταν ήρθε η ώρα το κράτος να δώσει συντάξεις στα θύματα του πολέμου, έκανε αίτηση και η χήρα Μπιτσακοκαλλιόπη να πάρει βοήθημα να ζήσει με τα ορφανά, αφού ο σύζυγός της πέθανε από τα κρυοπαγήματα. Η αίτηση απορρίφθηκε από την επιτροπή!!!!!! Δεν έδωσαν σύνταξη αναπήρου στην χήρα! Η απάντηση των αρχόντων της επιτροπής ήταν: «Που έπαθε τα κρυοπαγήματα…., στου Συρμαλογιάννη το καφενείο;;;»

Σχόλιο: Ένας αρχαίος σοφός έλεγε: «Το ήθος της πόλης (χωριού) είναι ίδιο με αυτό των αρχόντων, (της πλατείας, των μέσων ενημέρωσης κ.λ.π.) όταν κοιμάται η σκέψη!»

Σημείωση: Ο Νίκος Μπιτσακάκης ήταν γιος του Μπιτσακαντώνη και της Ελένης Κουκουριτάκη. Αδέρφια είχε το Μανόλη, πού έδωσε το όνομα του αδερφού του σε ένα παιδί του το Νίκο Ε. Μπιτσακάκη(Ηλεκτρολόγο). Τη Στέλλα που πέθανε νέα. Τη Χαρίκλεια σύζυγο του Τσικνομανόλη. Τα εγγόνια που φέρνουν το όνομά του είναι ο Νίκος Μηνά Καδιανάκης και ο Νίκος Μιχάλη Τερζάκης.

Πετροκεφάλι 28-10-2023 

Γεώργιος Δαμιανάκης

Μιχάλης Κατσανεβάκης ΚΡΗΤΕΣ ΜΟΥΣΟΥΛΜΑΝΟΙ, ΙΧΝΗ & ΜΝΗΜΕΣ

 

Μόλις κυκλοφόρησε το βιβλίο του Μιχάλη Κατσανεβάκη ΚΡΗΤΕΣ ΜΟΥΣΟΥΛΜΑΝΟΙ, ΙΧΝΗ & ΜΝΗΜΕΣ. Ο αρχιτέκτονας μηχανικός και ιστορικός ερευνητής μέσα από μια επίμονη αλλά και επίπονη προσπάθεια μας έδωσε ένα θησαυρό, το βιβλίο αυτό.

Το βιβλίο τυπώθηκε από την ΤΥΠΟΚΡΕΤΑ Α.Ε., τον Οκτώβρη του 2023, είναι χαρτόδετο με σκληρό ιλουστρασιόν εξώφυλλο. Απαρτίζεται από 632 σελίδες μεγέθους 16Χ24 εκ., ιδιαίτερο χαρακτηριστικό είναι το μεγάλο πλήθος του φωτογραφιών που παρουσιάζονται, για την ακρίβεια των αριθμών 1100 φωτογραφίες.

                                       

Στο βιβλίο αυτό, παρουσιάζονται ιστορικά στοιχεία για τους Κρητομουσουλμάνους, την προέλευση, τις σχέσεις με τους χριστιανούς ομοεθνείς τους, όπως προτάσσει ο συγγραφέας, και την δραστηριότητα τους στα διακόσια πενήντα περίπου χρόνια, που συγκατοικούσαμε στο νησί της Κρήτης από το 1645 μέχρι το 1923. Τα ιστορικά στοιχεία και η προφορική ιστορία αναλύονται σε ένδεκα κεφάλαια, από την κατάκτηση της Κρήτης το διάστημα 1645-1669 και τις αγριότητες από τους κρητογενίτσαρους, τους Αμπαδιώτες και Μονοφατσώτες τουρκοκρητικούς μέχρι τις σφαγές των μουσουλμάνων στο Σέλινο και την Σητεία. Το έργο του Μιχάλη Κατσανεβάκη τελειώνει με τις σφαγές του Ηρακλείου της 25ης Αυγούστου 1898, την ανακήρυξη της Κρητικής Πολιτείας, την ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα το 1913 και τελικά με την απομάκρυνση των μουσουλμάνων με την συνθήκη της Λωζάνης και την ανταλλαγή των πληθυσμών. Επίσης, περιέχεται ένα μεγάλος αριθμός φωτογραφιών της εποχής αλλά και σημερινές προϊόν της μεγάλης προσπάθειας του συγγραφέα. Στις φωτογραφίες αυτές εικονίζονται οικογένειες ή είναι φωτογραφίες αξιωματούχων, οθωμανών αλλά και των διεθνών δυνάμεων που είχαν παρουσία στην Κρήτη και φωτογραφίες μνημείων της παλαιότερης εποχής της ακμής τους αλλά και την σημερινή κατάσταση των μνημείων αυτών.

                                                        

Ο συγγραφέας στην εισαγωγή του βιβλίου του τονίζει ότι “ο αναγνώστης πρέπει να γνωρίζει, ότι σ΄ αυτό το βιβλίο δεν είναι καταγεγραμμένη η ιστορία της Κρήτης κατά την περίοδο της Οθωμανικής Κατοχής, αλλά ορισμένα εντυπωσιακά γεγονότα, (ΜΝΗΜΕΣ) χωρίς να έχει γίνει ουδεμία μεροληπτική επιλογή των γεγονότων που σχετίζονται με την ζωή και τη δράση των ιθαγενών Κρητών μουσουλμάνων και τα οποία πλαισιώνονται από φωτογραφικό υλικό, κυρίως της περιοχής (ΙΧΝΗ) στην οποία έλαβαν χώρα τα γεγονότα.”

Ένα μεγάλο μπράβο στον συγγραφέα για το βιβλίο αυτό και είναι σκόπιμο να μην λείπει από καμμιά βιβλιοθήκη όλων των Κρητικών.

 

ΕΙΔΗΣΗ

  

Εφτασε στα χέρια μου μια νέα έκδοση, ένα νέο βιβλίο που καλύπτει ένα κενό στην τοπική ιστορία. Συγγραφέας ο συνταξιούχος εκπαιδευτικός από το Πετροκεφάλι του δήμου Φαιστού Γεώργιος Μ. Δαμιανάκης. Το βιβλίο αναφέρεται στον Ιωάσαφ Μαρκάκη τον θρυλικό ΞΩΠΑΤΕΡΑ. Όπως σημειώνει στον πρόλογο του βιβλίου ο Δρ. Πατεράκης Γεώργιος, ο συγγραφέας φωτισμένος δάσκαλος αφού συνταξιοδοτήθηκε ασχολήθηκε συστηματικά με την έρευνα της τοπικής ιστορίας με στόχο να βάλλει το δικό του λιθαράκι στην ιστορία της Κρήτης.

Το βιβλίο εκδόθηκε από τις εκδόσεις ΜΥΣΤΙΣ με αποκλειστική χρηματοδότηση από τον συγγραφέα. Το βιβλίο έχει 187 σελίδες και απαρτίζεται από τέσσερεις ενότητες. Το βιβλίο προλογίζουν ο Δρ Πατεράκης Γεώργιος, ο ιστορικός Κώστας Γ. Τσικνάκης και ο Δρ. Καψαλάκης Ζαχαρίας.

Ο Γιώργος Δαμιανάκης έχει παραχωρήσει την διακίνηση και την πώληση του βιβλίου αυτού στον Πολιτιστικό σύλλογο Πετροκεφαλίου. Αξίζουν πολλά συγχαρητήρια στον συγγραφέα για την πρόσφορα του στον τόπο του.

ΤΟ ΠΕΤΡΟΚΕΦΑΛΙ ΣΤΗΝ ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 1821

 

ΤΟ ΠΕΤΡΟΚΕΦΑΛΙ ΣΤΗΝ ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 1821

Γεώργιος Δαμιανάκης

Συν/χος Δάσκαλος

 

 

    Το 1669 οι Τούρκοι υποδούλωσαν την Κρήτη. Το 1821 επαναστάτησαν οργανωμένα όλοι οι Έλληνες να διώξουν τους κατακτητές. Το 1830 η Πελοπόννησος, η Στερεά Ελλάδα, τα νησιά του Αργοσαρωνικού-Κυκλάδων και η Εύβοια αντί για την Κρήτη(όπως ήθελαν οι Άγγλοι), συμπεριλήφθηκαν στο νέο Ελληνικό κράτος. Η Κρήτη συνέχισε τον αγώνα με επαναστάσεις μέχρι το 1913 που ενώθηκε με τη «μητέρα Ελλάδα».

    Όλα αυτά τα χρόνια η συμμετοχή του ΠΕΤΡΟΚΕΦΑΛΙΟΥ στους αγώνες ήταν μεγάλη. Ήταν μεγάλη σε αγωνιστές, σε προσφορά αίματος, σε απώλειες εισοδημάτων και περιουσιών. Οι σφαγές, οι διώξεις, οι εξευτελισμοί, οι αρπαγές και καταστροφές περιουσιών, καθημερινά φαινόμενα στην περιοχή του.

    Πριν το 1821 οργανώθηκαν στο χωριό μας η απόπειρα κατά του Αγριολίδη, αιμοβόρου γενίτσαρου του Αϊ- Γιάννη 1811. Η ενέδρα του Δασκαλογιάννη στο Πέραμα του Γεροπόταμου και τη σφαγή 7 γενίτσαρων που έκαναν όργια στο χωριό.

    Το 1821 ακολούθησαν το Μ. Κουρμούλη οι περισσότεροι από όλα τα χωριά της Μεσαράς.

    Μετά το1823 που πνίγηκε η επανάσταση στη Μεσαρά, περισσότεροι από 200 κάτοικοι σκοτώθηκαν ή έφυγαν.

    Οι Τούρκοι πήραν τις περιουσίες αυτών που επαναστάτησαν, μετά το 1823-24. Οι περισσότεροι που αποκληρώθηκαν στη Μεσαρά χωρίς να πάρουν αργότερα πίσω τα σπίτια και τις περιουσίες, ήταν στο Πετροκεφάλι.

Πετροκεφάλι 29 Χριστιανών και 13 Εξωμοτών σύνολο χωρίς επιστροφή 42.

Πόμπια 31 « « 2 « σύνολο 33

Κουσές 16 « 17 « « 33

Άγιος Θωμάς 54, Αγία Βαρβάρα 38, Άγιοι Δέκα 14 , Καστέλι 12, Τυμπάκι 11, Πιτσίδια 9 , Σίβας 9, Βορίζα 9, Αϊ- Γιάννης 8, Πηγαιδάκια 8, Πέρι 8, Αληθινή 8, Καμηλάρι 7, (Μονόχωρο 7- Γαλιά 0 ) Μοίρες 2 …..

    Τα χωράφια που κατασχέθηκαν στο Πετροκεφάλι ήταν 376 χωριανών + 233 του Κουρμούλη= 609, στον Κουσέ 179 +134= 313, Πόμπια 279 χωράφια +11περιβόλια+76 αμπέλια= 366.

    Όλοι οι Μεσαρίτες και οι Πετροκεφαλιανοί ακολούθησαν τους Κουρμούληδες , τους Ξωπατέρα και Δημ. Καψάλη με ρίζες Πετροκεφαλιανές και τους Κόρακα Σκουντή κ.ά. στις μάχες που έδωσαν στην Αμπαδιά , στο Αμάρι, στο Τυμπάκι, στο Γάζι, στους Αθανάτους , στη Αμουργέλα-Γέργερη και σε άλλα μέρη της Κρήτης.

    Μετά το 1823, όσοι διώχθηκαν και έφυγαν από την Κρήτη για να σωθούν, πήραν μέρος: Στην καταστροφή της Κάσου με τους Κουρμούληδες, στους Μύλους της Λέρνης με τον Δ. Υψηλάντη, στην Τριπολιτσά με τον Κολοκοτρώνη, στην ανακατάληψη της Γραμβούσας, στην Πύλο, στο Φάληρο με τον Γ. Καραϊσκάκη, στο Λασίθι και Μοχό με τον Μανόλη Κουρμούλη και αλλού.

    Μπαίνοντας στο χωριό απέναντι από το Φαρμακείο στο Γυροπόταμο ήταν ένας τεράστιος πλάτανος. Ο πλάτανος του Καπαϊδόνη. Εκεί κρεμούσαν τους επαναστάτες οι Τούρκοι να τους βλέπουν οι άλλοι Χριστιανοί για παραδειγματισμό. Ο πρώτος πού κρέμασαν το 1823 ήταν ο παπα-Μανόλης πρόγονος των Καψαλάκηδων της Μεσαράς. Οι πιο παλιοί θυμούμαστε το γέρο πλάτανο με μια μεγάλη κόχη. Την ημέρα του Μεγάλου Αγιασμού πήγαινε ο παπα-Κωστής Τσικνάκης, γονάτιζε έκανε το μνημόσυνο και έριχνε αγιασμό.

    Αυτό που έχουμε να πούμε: « ΑΙΩΝΙΑ Η ΜΝΗΜΗ ΑΥΤΩΝ» και ας είναι ελαφρύ το χώμα που τους σκεπάζει. Επιφυλάσσομαι για περισσότερες λεπτομέρειες, για τη συμμετοχή του χωριού μας στην Επανάσταση του 1821.

Πετροκεφάλι 25-3-2020

ΠΑΝΔΗΜΙΕΣ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΗ Πανούκλα 1592 – Κορωναϊος 2020 «Βίοι παράλληλοι ;»Ομοιότητες και διαφορές!

                                                     γράφει ο Γιώργος Δαμιανάκης

Στην προσπάθειά μου να βρω στοιχεία για την εξαφάνιση του ΦΛΑΜΠΑΝΟΧΩΡΙΟΥ από μεγάλη πανδημία, χωριό 500 μέτρα νότια του Πετροκεφαλίου, μελέτησα αρκετά ιστορικά βιβλία και έγγραφα, για να βρω αυτό που ήθελα.

Ήθελα να βρω από τις απογραφές των Ενετών και των Τούρκων, όπως και από τις πανδημίες που ταλαιπώρησαν τους Κρητικούς, πότε εξαφανίστηκε αυτό το χωριό. (Σχετικό άρθρο έχω γράψει σε έντυπη και ηλεκτρονική εφημερίδα της περιοχής.)

Αυτό που μου έκανε μεγάλη εντύπωση, στην έρευνα που έκανα, ήταν η πανδημία του 1592 πριν από 422 χρόνια!

Διαβάζοντας από το βιβλίο του Στέργιου Σπανάκη «ΜΝΗΜΕΙΑ ΤΗΣ ΚΡΗΤΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ-τόμος 3^ος », για την παραπάνω πανδημία, μου ερχόταν στο μυαλό η σύγχρονη πανδημία με πολλές ομοιότητες μα και διαφορές. Πανδημία που μας έχει βάλει σήμερα σε καραντίνα, όχι τόσο για το πρόστιμο, αλλά με το φόβο μην γίνουμε φορείς του κορωναϊού και αφορμή να πεθάνει κάποιος συνάνθρωπός μας! Να μη γίνουμε δηλαδή, άθελά μας φονιάδες! Όταν διάβαζα την αναφορά του Πασκουαλίτο, νόμιζα πως ήταν αναφορά για την τρέχουσα πανδημία……..!

Το 1594 ο Φίλιππος Πασκουαλίτο, ανώτατος κρατικός υπάλληλος του Βενετσιάνικου Βασίλειου της Κρήτης,( ΣΑΝ ΝΑ ΛΕΜΕ ΣΗΜΕΡΑ κ. ΧΑΡΔΑΛΙΑΣ!) στέλνει στο Δόγη της Βενετίας αναφορά σχετική με την πανδημία του 1592. Επίσης στη Μαρκιανή Βιβλιοθήκη της Βενετίας (σειρά 657 αριθμ.7481) υπάρχει H istoria della nel Rego di Candia 1592, όπως αναφέρει ο Σπ. Θεοτόκης(Βλ. «Ελληνικά», τ.Δ΄,σ.187). Αναδημοσίευση Στέργιου Σπανάκη. Από Ελληνικής πλευράς είναι ένα χρονικό της εποχής προερχόμενο «Εκ της εν Κρήτη Μονής ΑΠΕΖΑΝΩΝ» και αναφέρει πληροφορίες για την πανδημία του 1592, που δεν αναφέρει ο Φελίππε Πασκουαλίτο.

Η πανδημία του 1592 ονομάστηκε πανούκλα, η πανόλη και «επί το λαϊκότερον» μπανόκλα ή μπανόγλα. ( Παλιά, αν κάποιος ήθελε να βρίσει με βαριά βρισιά κάποια γυναίκα την έλεγε : «Μπανόγλα!» )

Η πανώλη ή πανούκλα είναι οξεία λοιμώδης νόσος, που προκαλείται από το βακτήριο Yersinia pestis (παστερέλλα του Υερσέν). Η αρρώστια μεταδίδεται στον άνθρωπο από το τσίμπημα ψύλλων, που παρασιτούν σε άρρωστο μαύρο αρουραίο. Μεταδίδεται εύκολα και γρήγορα με άμεση ή έμμεση επαφή, ιδιαίτερα στις περιπτώσεις πνευμονικής εντόπισης, οπότε μεταδίδεται ακόμα και με τα σταγονίδια του στόματος και του ιδρώτα. Είναι βαριάς μορφής ασθένεια, με υψηλό πυρετό, μελανιές στο σώμα και τοξική κατάσταση. Η ασθένεια εμφανίζεται σε τρεις μορφές: Α. Βουβωνική (έντονη αιμορραγική λεμφαδενίτιδα). Β. Πνευμονική, που είναι ιδιαίτερα μολυσματική μορφή (βαριά πνευμονία) Γ. Σηψαιμική.

Ο κορωναϊός, ξέρουμε όλοι πως μεταδίδεται, τα συμπτώματα και τις συνέπειές του. Δε χρειάζεται να σας κουράζω.

Παρακάτω παραθέτω στοιχεία από την πανδημία του 1592 με ομοιότητες μα και διαφορές των δύο πανδημιών. Η ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΔΙΚΗ ΣΑΣ:

1. Πώς ήρθε η Πανούκλα στο Ηράλκειο , Σελίδα 66. (Από το βιβλίο του Στέργιου Σπανάκη, «ΜΝΗΜΕΙΑ ΤΗΣ ΚΡΗΤΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ» 3^ος Τόμος).

……. Έφτασε, λοιπόν, στο λιμάνι του Ηρακλείου στις 28 του Γενάρη 1592 το καράβι του Ηρακλειώτη Γιώργη Πακόπουλου, με ντόπιους ναύτες, προερχόμενο από την Κων/πολή και φορτωμένο με τρόφιμα αλίπαστα (παστωμένα με αλάτι) και άλλα εμπορεύματα. Το πλοίο είχε περάσει υγειονομικό έλεγχο από τους Τούρκους, είχε έγγραφα και ήταν όλα εν τάξει. Όμως οι Προβλεπτές (υπεύθυνοι) της υγείας δεν είχαν στους Τούρκους καμιά εμπιστοσύνη! Διέταξαν τους ναυτικούς που θα κατέβαιναν στο λιμάνι, να γδυθούν στο καράβι, να αφήσουν τα ρούχα τους εκεί, να κολυμπήσουν γυμνοί και βγαίνοντας να βάλουν άλλα ρούχα καθαρά, για να πάνε όπου θέλουνε. Όμως ένας Ηρακλειώτης ναύτης, ο Λορέντζο, είχε τάξιμο άμα γυρίσει στο Ηράκλειο να πάει με τα πόδια να προσκυνήσει στο εκκλησάκι του Τίμιου Σταυρού στον Στρούμπουλα, κοντά στην Τύλισσο. Ξέφυγε τον έλεγχο και βγήκε κρυφά χωρίς να βγάλει τα ρούχα του και να τον ελέγξουν! Στο δρόμο ένιωσε αδιαθεσία και τον έφεραν σηκωτό στο σπίτι του στο Δερματά. Με μια βάρκα οι προβλεπτές τον έστειλαν στο λοιμοκαθαρτήριο ή Λαζαρέτο, που ήταν στο ακρωτήρι του Αγίου Λαζάρου.* Στην βάρκα που τον πήγαινε στο Λαζαρέτο πέθανε ο Λορέντζο. Μετά από λίγες μέρες μπήκαν σε καραντίνα στο Λαζαρέτο, οι συγγενείς του και οι ναύτες που τον μετέφεραν. Όμως αργότερα πέθαναν όλοι. Στο χωριό Κατσαμπά, 1000 μέτρα έξω από τα τείχη, με 700 κατοίκους, ζούσαν πολλοί εργάτες και τεχνίτες, που δούλευαν στα νταμάρια. Αυτοί είχαν προμηθευτεί αλίπαστα από το καράβι. Το Μάρτη είχαν πεθάνει οι περισσότεροι κάτοικοι του χωριού αυτού. Τη Μεγάλη Εβδομάδα, τέλη Μαρτίου τα κρούσματα πολλαπλασιάζονταν μέσα στα τείχη. Το Μεγάλο Σάββατο οι Προβλεπτές υγείας και ο Πασκουαλίτο κάλεσαν σε συμβούλιο όλους τους γιατρούς του Ηρακλείου, να πάρουν μέτρα κατά της πανδημίας.

2. Εξάπλωση της πανδημίας- μέτρα-ελλείψεις. Σελίδα 74- 75.

Στα μέσα του Απρίλη τα κρούσματα ήταν πολλά και οι θάνατοι 3,…. 10, ……..και 12 κάθε μέρα! Το ανησυχητικό ήταν πως παρουσιάστηκαν κρούσματα σε αρκετά χωριά του κάμπου έξω από τα τείχη, όπως και μέσα στους στρατώνες. Το λυπηρό για μας, γράφει ο Φίλιππος Πασκουαλίτο στο Δόγη της Βενετίας, ήταν πως δε βρίσκαμε νεκροθάφτες και κουρείς. ** Στους στρατώνες του Αγίου Ανδρέα, Αγίου Γεωργίου, του Δερματά και του Ιησού, η αρρώστια εξαπλωνόταν με μεγάλη ταχύτητα. Αναγκάστηκα να διορίσω σε κάθε στρατώνα 4 στρατιώτες να θάβουν τα πτώματα. Όσοι έμπαιναν σε αυτή την υπηρεσία, μετά από λίγες μέρες πέθαιναν όλοι! Για να περιορίσω το κακό, έδωσα εντολή να φτιάξουν σε κάθε στρατώνα θαλάμους με σανίδες, που πήρα από εμπόρους, να μπαίνουν οι «επίφοβοι», για να μη μολύνουν τους άλλους στρατιώτες, που ήταν αμόλυντοι! ----------------------------------------------------------------------------------------- *Ονομαζόταν έτσι ο τόπος που πήγαιναν οι άρρωστοι για να μη μολύνουν τους υγιείς. Ο Άγιος Λάζαρος, προστάτευε τους ετοιμοθάνατους . Από τον Άγιο, όλα τα λοιμοκαθαρτήρια τα λέγανε Λαζαρέτα. **Κουρείς= νοσοκόμοι, κουράρω=περιποιούμαι τον άρρωστο.

Επίσης έδωσα εντολή να κατασκευαστούν παράγκες κοντά στο Λαζαρέτο, που ήταν ερειπωμένο και γεμάτο αρρώστους, να στεγαστούν οι ασθενείς.

Οι στρατιώτες και οι πολίτες, που έμεναν στις παράγκες, έβλεπαν πως οι άρρωστοι δεν είχαν κουρείς να τους κουράρουν, ούτε νεκροθάφτες να θάψουν τα πτώματα. Καταλάβαιναν πως δε γλίτωνε κανένας τους και τους έπιανε πανικός! Στην πόλη καθημερινά πέθαιναν 60 και 70 πολίτες. Πολλές φορές ο γιος έθαβε τον πατέρα ή τη μάνα, ο αδερφός τον αδερφό, ο συγγενής το συγγενή κ.λ.π. !

3. . Εξάπλωση στα χωριά έξω από το Χάνδακα- μέτρα. Σελ. 76-77.

Τέλος του Μάη το θανατικό είχε εξαπλωθεί σε περισσότερα από 60 χωριά. Διορίσαμε σε κάθε χωριό ιππότες και Βενετούς πολίτες, να επιτηρούν τα μέτρα, να βοηθούν και να προστατεύουν τους χωρικούς. Δυστυχώς όλοι αυτοί, μόλις παρουσιαζόταν ύποπτο κρούσμα, έφευγαν και πήγαιναν σε άλλα χωριά, ή στα εξοχικά και τις επαύλεις τους.

Μόνο 4 Προβλεπτές υγείας ο Γερόλαμο Κόρνερ, ο Μπενέτο Κουερίνι, οι Αντόνιο και Νικολό Μπόν, έμειναν στη θέση τους, όλοι οι άλλοι το ‘σκασαν!

4. Παραδειγματική τιμωρία των αντιφρονούντων. Σελ. 77-78

Στην πόλη μέσα τα τρόφιμα και τα εφόδια λιγόστευαν και δεν έρχονταν άλλα από τα χωριά, αφού είχαν απαγορευτεί οι εισαγωγές προϊόντων, «οι λαϊκές αγορές» και οι μετακινήσεις.

Δώσαμε εντολή σε διάφορους κλητήρες να βγουν στα χωριά και να φέρουν τρόφιμα.

Οι κλητήρες αυτοί για να εκτελέσουν τη διαταγή πήγαν σε ένα χωριό, το Μαραθίτη(Κοντά στη Φορτέτζα, νοτιοδυτικά από το νοσοκομείο Βενιζέλειο.)

Οι κάτοικοι όμως τους κυνήγησαν με βρισιές και θα τους σκότωναν, αν δεν κατάφερναν να το βάλουν στα πόδια!

Αυτό μας λύπησε και μας πείσμωσε. Καταστρώσαμε σχέδιο και πήγα με τους στρατιώτες την ίδια νύχτα, λέει ο Πασκουαλίτο, να τιμωρήσουμε τους αρνητές των εντολών μας.

Βρήκαμε τον Μιχελή Πίτσουλο, που μας υπέδειξαν αρχηγό της εξέγερσης. Τον φυλακίσαμε και το πρωί, μπροστά στα μάτια των δικών του και των συγχωριανών τον θανατώσαμε και τον κρεμάσαμε από το ένα πόδι ανάποδα σε ένα δένδρο για παραδειγματισμό. Μετά από αυτό όλα τα χωριά συμμορφώθηκαν και έστελναν τρόφιμα στην πόλη. Τα τρόφιμα λιγόστευαν στα χωριά και το μόνο που έμενε ήταν το ψωμί που έστελναν οι φουρνάρηδες από τα χωριά Μαρουλά και Κατσαμπά. Όταν όμως πέθαναν οι φουρνάρηδες και οι μυλωνάδες των παραπάνω χωριών, λιγόστεψε και το ψωμί.

5. Πόσοι πέθαιναν στο αποκορύφωμα της αρρώστιας (στο ΠΙΚ). Σελ. 79-85

Στα μέσα Ιουνίου, δεν έφτανε μόνο η έλλειψη τροφίμων και ψωμιού, είχαμε και τους περισσότερους θανάτους σε όλες τις κοινωνικές ομάδες της πόλη!

Στους στρατώνες εκτός από τους 900 νεκρούς, στάλθηκαν στο λοιμοκαθαρτήριο γύρω στους 500, που δεν είχαν καμιά ελπίδα για θεραπεία.

Πολλοί, ευκατάστατοι πολίτες μας παρακάλεσαν να τους αφήσουμε να πάνε στα χωριά και αν τους χρειαστούμε θα γύριζαν πίσω. Αυτό μας βόλευε, για να μην τους έχουμε στα πόδια μας. Όμως όταν τους χρειαστήκαμε δεν ήρθε κανένας!

Πέθαναν πολλοί καπετάνιοι, αξιωματικοί του στρατού, κρατικοί υπάλληλοι, ναύτες, πετροκόποι του Κατσαμπά, ταμίες, γιατροί, φαρμακοποιοί και άλλοι «επιφανείς» του Κάστρου. Εκτός από λίγους στρατιώτες, είχαν μείνει μέσα λιγότεροι από 1800 κάτοικοι.

Μέχρι τα μέσα Ιούνη οι θάνατοι καθημερινά έφταναν τους 80 και 90. Δεν υπολογίζονται οι «προσβεβλημένοι» που μεταφέρονταν στους μύλους του Δερματά(περιοχή σήμερα κοντά στο Μποδοσάκειο Δημ, Σχολείο στις οδούς Αγιοστεφανιτών-Ψαρομηλίγγων-Ανδρέου Κρήτης) και στο Λαζαρέτο.

Αναφορά στο χρονικό της Μονής Απεζανών 1592.

Στο έγγραφο, χρονικό της Ι.Μ. Απεζανών αναφέρεται πως στο Κάστρο ήταν μέρα που πέθαιναν και 150 άνθρωποι. Περισσότεροι από 50 ιερείς «απεδήμησαν προς Κύριον». Το θανατικό αποδεκάτισε τους κατοίκους του Κάστρου και του κάμπου γύρω από αυτό(Τέμενος, Μαλεβύζι). Στο Ρέθυμνο και στα Χανιά δεν είχαν κρούσματα. Δυστυχώς για τη Μεσαρά δεν υπάρχουν στοιχεία.

6.Ελάχιστοι θάνατοι από 14 μέχρι 24 Ιουνίου 1592- Δράση των κακοποιών. Σελ. 88-89

Από τις 14 του μήνα μέχρι τ’ ΑΪ-Γιαννιού του Κλείδωνα, είχαμε 3 -4 θανάτους την ημέρα. Όμως ο φόβος μας ήταν μεγάλος! Όλοι αυτοί που μέσα στο μεγάλο χαμό και την ερήμωση των σπιτιών, εύρισκαν ευκαιρία να σπάσουν πόρτες και να μπουν να κλέψουν ότι υπήρχε μέσα, μας έκαναν μεγάλη ζημιά. Ο φόβος δεν ήταν μόνο για την αξία των κλεμμένων, αλλά περισσότερο φοβούμαστε ότι μαζί με αυτά θα μεταφερόταν η πανδημία στα σπίτια των κλεφτών και κλεφταποδόχων και θα είχαμε μεγάλη διασπορά! Πήραμε όσα μέτρα μπορούσαμε για τους κλέφτες , εξορίες, αμνηστίες, αφορεσμούς από τους κληρικούς, που τους φοβάται ο λαός περισσότερο και από την κρεμάλα, και άλλα βασανιστήρια για να επιστρέψουν τα κλεμμένα. Δυστυχώς από τα 200 σπίτια που δηλώθηκαν κλοπιμαία, μεταδόθηκε η αρρώστια που άρχισε να φουντώνει πάλι τον Αύγουστο. Το Σεπτέμβριο και Οχτώβριο, ακόμη και στα χωριά δεν υπάκουαν στις διαταγές, δεν έφερναν τα κλεμμένα για απολύμανση και το κακό φούντωνε παντού.

7. ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ 1592, απαγόρευση κυκλοφορίας. Σελ.90- 91

Η προσπάθεια που κάναμε να σταματήσουμε το κακό δεν έπιασε τόπο. Το Νοέμβρη διατάξαμε να εφοδιαστούν τα νοικοκυριά, μέχρι τις 15 του μήνα όλα τα απαραίτητα για 40 μέρες.

Στο διάστημα αυτό απαγορευόταν η επικοινωνία από χωριό σε χωριό.

Για 12 μέρες στα μέσα του Νοέμβρη, απομονώθηκε ο λαός και ο στρατός στα σπίτια τους και δεν είχαν καμιά επαφή.

Τα κρούσματα περιορίστηκαν σε 1 με 2 την ημέρα. Αυτά παρουσιάζονταν σε αυτούς που είχαν κλεμμένα αντικείμενα και ρούχα, χωρίς απολύμανση και κυκλοφορούσαν μολυσμένοι δίχως να το δηλώνουν.

8. Φεβρουάριος 1593.Τελευταία προσπάθεια κάθαρσης με ΜΥΡΑ. Σελ.94-96

Το Φλεβάρη κάναμε την τελευταία προσπάθεια. Αποφασίσαμε να στείλουμε υπαλλήλους σε όλη την πόλη και σε όλα τα σπίτι να μπουν μέσα και να τα απολυμάνουν με μύρα(άγνωστη η χρήση τους). Οι υπάλληλοι ήταν πιο ειδικοί και δραστήριοι, δεν άφησαν σπίτι και αντικείμενο χωρίς απολύμανση! Από τις 3 του Μάρτη μέχρι 16 τ’ Απρίλη, Δευτέρα του Πάσχα του 1593,…… 40 ΜΕΡΕΣ ΔΕΝ ΕΙΧΑΜΕ ΚΑΝΕΝΑ ΚΡΟΥΣΜΑ! ΤΟΤΕ ΓΙΟΡΤΑΣΑΜΕ ΟΛΟΙ ΤΗΝ ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ! Στην ύπαιθρο συνεχίστηκε από τους υπαλλήλους η κάθαρση μέχρι τα μέσα του Ιούλη 1593 όπου υποχώρησε εντελώς η θανατηφόρα πανδημία στην Κρήτη. Σποραδικά εμφανιζόταν κατά καιρούς «εισαγόμενα» επικίνδυνα για εξάπλωση κρούσματα. Όμως με την έγκαιρη επέμβαση αποφεύχθηκε η εξάπλωση οριστικά στο τέλος Ιούλη 1594. ΜΕΤΑ ΑΠΟ 30 ΜΗΝΕΣ ΣΕ 3 ΠΕΡΙΟΔΟΥΣ ΕΞΑΡΣΗΣ ΤΗΣ ΠΑΝΔΗΜΙΑΣ, ΣΤΑΜΑΤΗΣΕ «ΤΟ ΜΑΣΤΙΓΩΜΑ» ΤΟΥ ΛΑΟΥ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ!

9.Απογραφή πεθαμένων. Σελ.101-103

Από τις 22.041 κατοίκους, χωρίς τα κορίτσια***, που είχε ο Χάνδακας και τα γύρω χωριά πέθαναν 13.908, δηλαδή το 63%. Έζησαν 8.133 ή το 37% του πληθυσμού. Η σύγκριση με τις απογραφές των Ενετών αυτή την εποχή, δείχνει να είναι σωστά τα νούμερα.

***Στις απογραφές των Ενετών δεν συμπεριλαμβάνονταν τα μικρά κορίτσια.

Βιβλιογραφία

1. «Μνημεία της Κρητικής Ιστορίας»του Στέργιου Σπανάκη, Ηράκλειο Κρήτης.

2. «ΚΡΗΤΗΣ ΑΝΘΡΩΠΟΓΕΩΓΡΑΦΙΑ» Εφημερίδα Πατρίς- Ηράκλειο Κρήτης

Πετροκεφάλι 27-11- 2020

Γεώργιος Δαμιανάκης

Συνταξιούχος Δάσκαλος

Η ΑΓΙΑ ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ ΣΤΟ ΦΛΑΜΠΑΝΟΧΩΡΙ

Η ΑΓΙΑ ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ  

                         ΣΤΟ ΦΛΑΜΠΑΝΟΧΩΡΙ

 (Χωριό μεταξύ Πετροκεφαλίου και Κουσέ)

του Γιώργου Δαμιανάκη

 

ΙΣΤΟΡΙΑ ΑΦΑΝΙΣΜΟΣ

ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΚΑΙ ΔΟΞΑΣΙΕΣ

Γεννήθηκα και μεγάλωσα στο Πετροκεφάλι . Όταν ήμουν παιδί, πριν από 60 χρόνια, ανεβαίναμε πολλές φορές με άλλα παιδιά στους λόφους νοτιοανατολικά του χωριού, συνήθως για να βόσκουμε τα οικόσιτα αιγοπρόβατά που είχε η οικογένεια κάθε παιδιού.

To τοπίο τότε δεν ήταν όπως είναι σήμερα. Ήταν πανέμορφο με τους θάμνους τα φρύγανα και άλλα φυτά  να καλύπτουν και να στολίζουν τους λόφους.                                                                                                                           Τα χρώματα και τα αρώματα από τα αγριόχορτα, οι κελαϊδισμοί από τα κοτσύφια, τις πέρδικες και άλλα πουλιά, όπως και τα πετάγματα των λαγών από τους θάμνους όταν περνούσες δίπλα τους, έδεναν με το μαγευτικό τοπίο και σε έκαναν να νιώθεις πως βρίσκεσαι σε ένα παράδεισο.                                                                                                                     Νερό εκεί δεν υπήρχε πολύ και πέρα από μερικές σκόρπιες χοντρολιές, αχλαδιές και κάποιες συκιές μέσα στα ρυάκια, σπάνιζαν άλλα δένδρα. Οι λόφοι που είχαν, συνήθως φτενό κουσκουρόχωμα, καλλιεργούνταν και σπέρνονταν το φθινόπωρο με σιτηρά και κάποια όσπρια όπως ρεβύθια, κουκιά, κτηνοτροφικό αρακά, λαθούρι, φακή κ.ά.  Η απόδοση σε σοδειά δεν ήταν πολύ μεγάλη.

                                                                                                                                    Όσοι λόφοι είχαν βράχια, ήταν γεμάτοι αγριελιές, φασκομηλιές, αστιβίδες θυμάρια, άλλα φρύγανα και ποώδη αγριόχορτα.

Βγαίνοντας από το χωριό ακολουθώντας ένα καρόδρομο, μετά το σταυροδρόμι της Κοιλιστριάς περνούσες την τοποθεσία «τα Μνήματα». Λίγο πιο πάνω κατηφόριζες και περνούσες την κοίτη ενός βαθιού ρυακιού. Το ρυάκι  ερχόταν από τους Λεπιδολάκους και τις Βαθιάδες, που συνήθως είχε νερό μέχρι και το Μάη. Μετά ανηφόριζες και έφτανες στο εκκλησάκι της Αγίας Παρασκευής, ανατολικά από τον επιβλητικό λόφο της Μεταμόρφωσης(Χριστός).

Γύρω από το εκκλησάκι υπήρχαν χαλίκια από ερείπια σπιτιών και εμείς τα παιδιά φοβούμασταν να μείνουμε μόνοι μας εκεί, γιατί έβγαιναν, λέει, τη νύχτα τα Τελώνια, δηλαδή δαιμονικά φαντάσματα ! Εκεί έθαβαν τα μωρά που πέθαιναν πριν βαπτιστούν.

ΜΑΧΗ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ - ΚΑΤΟΧΗ (Παραλειπόμενα)

Το  παρακάτω κείμενο του Γιώργου Δαμιανάκη δημοσιεύθηκε πριν λίγες μέρες στην μεσαρίτικη εφημερίδα ΑΝΤΙΛΑΛΟΣ.                

Πολλές φορές, σε διάφορα γεγονότα, οι λεπτομέρειες κάνουν τη διαφορά!                                   Έτσι στη Μάχη της Κρήτης το 1941 όπως και στην περίοδο της Κατοχής, κάποιες λεπτομέρειες,  από τους νικητές και  τους νικημένους, δείχνουν πως υπήρχαν «άνθρωποι».

Νιώθω την ανάγκη, στη μνήμη του πατέρα μου και όλων αυτών που δεν ήταν πολεμοχαρείς αλλά αναγκάστηκαν να πολεμήσουν για την πατρίδα, να αναφέρω, χωρίς πολλά σχόλια, μερικά περιστατικά.

 Περιστατικά που δείχνουν ΤΟ ΜΕΓΑΛΕΙΟ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ:

1.    Στα αεροδρόμια των  Ηράκλειου, Μάλεμε Χανίων και  Ρεθύμνου, ετοιμάζονται οι Γερμανοί, το Μάη του 1941, να ρίξουν αλεξιπτωτιστές να πατήσουν την Κρήτη, αφού δεν μπορούσαν από τη θάλασσα να την καταλάβουν.

Πριν πέσουν με τα αλεξίπτωτα, ταυτόχρονα έριξαν γύρω από τα παραπάνω αεροδρόμια αμέτρητες βόμβες, ισοπέδωσαν ότι κτίσμα υπήρχε και σκότωσαν όσους άμαχους ζούσαν μέσα σε αυτά.                                                                                                                                                            Η άμυνα του Νησιού κράτησε κλειστά στους κατακτητές τα αεροδρόμια για αρκετές μέρες.              4 ημέρες στα Χανιά , 8 ημέρες στο Ηράκλειο και 11 ημέρες στο Ρέθυμνο.                                    Στο διάστημα αυτό αρκετοί Γερμανοί αλεξιπτωτιστές  σκοτώθηκαν, άλλοι έπεσαν και κατάφεραν να δημιουργήσουν μικρούς θύλακες κατοχής ελληνικού εδάφους και άλλοι αιχμαλωτίστηκαν.                                                                                                                                        Οι μέρες αυτές ήταν αρκετές, για να καθυστερήσει ο Χίτλερ την επίθεση στη Ρωσία και να χάσει τον πόλεμο!                                                                                                                                            Tέλος του Μάη 1941 όλα στην Κρήτη είχαν κριθεί. Οι Γερμανοί είχαν κατακτήσει το νησί μας και πολλοί από τους ηττημένους συνέχιζαν τον αγώνα στις ανταρτικές ομάδες.

                      Ο καπετάν Μπαντουβάς και οι αντάρτες του στον Ψηλορείτη

Στο βιβλίο του Ι. Δ. Μουρέλλου, «Η Μάχη της Κρήτης» σελ. 355-356, Ηράκλειο Κρήτης 1950, αναφέρεται ένα αξιοπρόσεκτο περιστατικό από το σημείωμα του Ταξίαρχου Παπαθανασόπουλου, διοικητή των Ελληνικών δυνάμεων Ηρακλείου, τις τελευταίες τραγικές ημέρες που καταστρεφόταν  από τους βομβαρδισμούς των γερμανικών αεροπλάνων:                                                                            

«…………… Την  ώρα ακριβώς εκείνη δηλαδή της τρομερής έντασης, έβλεπες να καίγεται το βομβαρδισμένο Ηράκλειο και οι Γερμανοί αξιωματικοί αιχμάλωτοι να είναι κλεισμένοι σε ένα χώρο, που μπορούσαν να βλέπουν από το παράθυρο τη φλεγόμενη και κατεστραμμένη πόλη.                                                                                                                                  Ο  διοικητής είχε ορίσει τον Έφεδρο υπολοχαγό Εμμανουήλ Δαμιανάκη*, έμπορο του Ηρακλείου, υπεύθυνο για τη φροντίδα των αιχμαλώτων αξιωματικών.

Κάποια στιγμή ο Δαμιανάκης μπήκε στην αίθουσα των Γερμανών Αξιωματικών, ακολουθούμενος από στρατιώτη με τα σκεύη και τα βουτήγματα του τσαγιού που είχε διατάξει ο Ταξίαρχος να παρέχονται κάθε απόγευμα στους αιχμαλώτους αξιωματικούς.                Ο αιχμάλωτος Γερμανός ταγματάρχης των αλεξιπτωτιστών βλέποντας την ολύμπια γαλήνη του αρχιτρικλίνου Δαμιανάκη δεν μπόρεσε να συγκρατήσει τον θαυμασμό του για τον ηρωικό εκείνο αξιωματικό, που σαν Ηρακλειώτης θα ήταν δικαιολογημένος, τέλος πάντων,  να είναι το ολιγότερο έξω φρενών εναντίον όλων των Ούνων, για την αναίτια όσο και συστηματική καταστροφή της γενέτειράς του. Γι’ αυτό και δεν συγκρατήθηκε από του να του παρατηρήσει, με πραγματική συμπόνια για το αδικοχειμαζόμενο Ηράκλειο.

-- Έχετε και το κουράγιο να μας προσφέρετε τσάι;…… Τι να σας πω!    Σας θαυμάζω!........... .

Ο υπολοχαγός Δαμιανάκης  όμως δεν κατάλαβε στην αρχή τι ήθελε να πει ο Γερμανός ταγματάρχης, μισοσάστισε και σταμάτησε στη μέση της αίθουσας απορώντας. Ύστερα ζήτησε με τα μάτια εξηγήσεις από το Γερμαναρά ηγέτη για το τι ήθελε να πει. Ο ταγματάρχης δεν εδίστασε διόλου να εξηγηθεί.

--Μου   κάνει κατάπληξη η ψυχική σας ηρεμία, να μας σερβίρετε τσάι την ώρα που σας καταστρέφουμε την πόλη της γεννήσεώς σας και η οποία είναι έργο τόσων γενεών, προγόνων σας!

Τότε κατάλαβε ο Δαμιανάκης και παρατήρησε:

--Ά!….. Εννοείτε γι’ αυτό!…. Και έδειξε με τα βλέμματά το χαλασμό και τη φωτιά από το παράθυρο.                                                                                                                                                      ΜΑ…… ΑΥΤΟ ΕΙΝΑΙ ΔΙΚΗ ΣΑΣ ΔΟΥΛΕΙΑ!……. Η ΔΙΚΗ ΜΟΥ ΔΟΥΛΕΙΑ  ΕΙΝΑΙ , ΑΥΤΗ ΤΗΝ ΩΡΑ, ΝΑ ΣΑΣ ΣΕΡΒΙΡΩ ΤΟ ΤΣΑΙ..... ΚΑΙ ΤΗΝ ΚΑΝΩ….!»  

Τίποτε άλλο δεν είπε ο αλησμόνητος Ηρακλειώτης.

Κι όταν το Ηράκλειο παραδόθηκε με συνθηκολόγηση, ο ταγματάρχης πήγε και επισκέφθηκε τον εγκάθειρκτο (φυλακισμένο) υπερασπιστή του, ταξίαρχο Παπαθανασόπουλο. Και στην επίσκεψή του εκείνη του αφηγήθηκε το περιστατικό, που φυσικά ο Δαμιανάκης  εθεώρησε ανάξιό του να το ξαναθυμηθεί, για να το αφηγηθεί στον ταξίαρχό του. Και καταλήγοντας  ο Γερμανός παρατήρησε:

«Θα προτιμούσα να μου έδινε παρουσία όλων των ανδρών του τάγματός μου(500 αλεξιπτωτιστές) ένα ισχυρό χαστούκι, παρά την απάντηση που μου έδωσε!                                                                   Τι να σας πω; Εθεώρησα πολύ  μειωμένη τη φυλή μου μπροστά στην ήρεμη και ψυχωμένη απάντηση του τρομερού αυτού Κρητικού υπολοχαγού.                                                                                                                                                         Ένοιωθα  πως ερχόταν κατ’ ευθείαν από τον Όλυμπο με την παντοκρατορική ανωτερότητα του φυσικού φαινομένου. Και το συντριπτικό για μένα ήταν πως την μεγαλοπρέπεια της απαντήσεως την ανέβαζε στα ουράνια το αφελές, το απροσποίητο, το απέριττο, το αυτοματικό , τέλος του ύψους».

Η παρέλαση της 25ης Μαρτίου στις Μοίρες, πριν από πενήντα χρόνια

Η παρέλαση της 25ης Μαρτίου στις Μοίρες,

πριν από πενήντα χρόνια

Η εθνική επέτειος της 25ης Μαρτίου, στις Μοίρες γιορτάζονταν πάνδημα και πάντα με μεγαλοπρέπεια. Την δεκαετία του εξήντα, το εξατάξιο Γυμνάσιο Μοιρών ήταν από τα μεγαλύτερα σχολεία της Ελλάδας. Στο σχολείο φοιτούσαν περίπου χίλιοι διακόσιοι μαθητές. Η συμμετοχή τόσου κόσμου ήταν αποτέλεσμα της μαθητικής παρέλασης. Γονείς και φίλοι των μαθητών των εκπαιδευτηρίων των Μοιρών επιθυμούσαν να καμαρώσουν τους νέους και νέες της Μεσαράς αλλά και η παρουσία των κοριτσιών από τα ιδρύματα της μονής της Παναγίας της Καλυβιανής κέντριζε το ενδιαφέρον των νεαρών ανδρών.

Η συγκέντρωση μεγάλου πλήθους ανθρώπων ήταν αφορμή για να συναντηθούν γνωστοί και φίλοι από διάφορους οικισμούς της περιοχής αλλά και επιτήδειοι φτωχοδιάβολοι με σκοπό την αφαίρεση πορτοφολιών και προσωπικών αντικειμένων αξίας ή πολλές φορές χωρίς αξία. Η αστυνομία λοιπόν για αυτό είχε υπό επιτήρηση τις εκδηλώσεις αλλά και για λόγους πολιτικούς.

Πρόσκοποι παρελαύνοντες

(αρχείο Εμμ. Τζανάκη)

Το πρωί, ξημερώματα, της 25ης Μαρτίου του έτους 1970 η ομάδα των προσκόπων του Συστήματος των Μοιρών, έκανε πορεία στους δρόμους της πόλης τραγουδώντας διάφορα πατριωτικά τραγούδια, όπως το εωθινόν εμβατήριο ώστε να ετοιμαστούν οι κάτοικοι για τον εορτασμό της ημέρας:

Ξυπνάτε με τ’ αγέρι της αυγής

κι μούσα μας χαρούμενη προσμένει,

να ψάλλουμε μαζί αυτής της γής

την δόξα την δαφνοστεφανωμένη …

ή τον Κρητικό ύμνο του Γιώργου Παράσχου:

Από φλόγες η Κρήτη ζωσμένη

τα βαριά της τα σίδερα σπά

και σαν πρώτα χτυπιέται χτυπά

και γοργή κατεβαίνει …

Σε αναφορά του, στη Διοίκηση Χωροφυλακής Ηρακλείου, ο διοικητής του Αστυνομικού τμήματος Μοιρών γράφει για την δοξολογία και την πανηγυρική ομιλία:

… τήν 25ην Μαρτίου ὠμίλησεν ὁ καθηγητής Φιλολογίας τοῦ Γυμνασίου Μοιρῶν Κατσαράκης Γεώργιος μέ θέμα «ἡ 25η Μαρτίου 1821».

Στη συνέχεια σχολιάζει την προσοχή των ακροατών, αλλά και την ομιλία του φιλόλογου καθηγητή:

… Ἡ ἐντύπωσις τῶν παρευρισκομένων, ὑπῆρξεν εὐμενεστάτη καθ’ ὅσον τό πλούσιον εἰς ἰδέας θέμα καί ὁ κατάλληλος χειρισμός τούτου συνήρπασεν τούτους ...

               Μετά την τελετή ακολούθησε η κατάθεση στεφανιών στο Ηρώο και στην συνέχεια έγινε η καθιερωμένη παρέλαση των προσκόπων, των μαθητών και μαθητριών των Δημοτικών Σχολείων και του Γυμνασίου Μοιρών, των ιδρυμάτων «Παναγία Καλυβιανή», των ανδρών της στρατιωτικής μονάδας της περιοχής και του τάγματος εθνοφυλακής. Το μεσημέρι οι κάτοικοι των Μοιρών στα σπίτια τους αλλά και οι επισκέπτες σε φιλικά σπίτια ή στα εστιατόρια της πόλης, έφαγαν το ψάρι τους, συνήθως μπακαλιάρο παστό (τον λεγόμενο φτωχογιάννη).

Αναμνηστική φωτογραφία των προσκόπων μετά την παρέλαση

(αρχείο Εμμ. Τζανάκη)

Το απόγευμα στην κεντρική πλατεία των Μοιρών χόρεψαν δημοτικούς χορούς οι μαθητές και οι μαθήτριες του Γυμνασίου ντυμένες με την μαθητική στολή αλλά και κρητικές παραδοσιακές ενδυμασίες, όπως και οι οικότροφες των ιδρυμάτων «Παναγία Καλυβιανή» ντυμένες με τις παραδοσιακές κρητικές ενδυμασίες, πολλές από τις οποίες είχαν ράψει οι ίδιες στην οικοκυρική σχολή του μοναστηριού. Τον χορό συνήθως άνοιγαν οι διορισμένες από την χούντα αρχές του τόπου και οι προϊστάμενοι των δημόσιων υπηρεσιών, της αστυνομίας και του στρατού. Οι θεατές ενθουσιασμένοι τις πιο πολλές φορές συμμετείχαν στους κύκλους των χορευτών με προτίμηση στις όμορφες και καλλίγραμμες χορεύτριες.

            Μόλις έδυσε ο ήλιος ακολούθησε  η λαμπαδηφορία από την ομάδα των προσκόπων και έτσι έληξε ο εορτασμός της επετείου της εθνικής παλιγγενεσίας του έτους 1970.

            Τελειώνοντας, θα μου επιτρέψετε να σημειώσω ότι η συμμετοχή των μαθητών όλων των τάξεων των Δημοτικών σχολείων και του Γυμνασίου στην δοξολογία και στην παρέλαση ήταν υποχρεωτική, όποιοι μαθητές έδειχναν απροθυμία να παρελάσουν τιμωρούνταν με διήμερη αποβολή από τα μαθήματα. Εμείς οι πρόσκοποι  συμμετείχαμε σε όλες τις δραστηριότητες του εορτασμού εθελοντικά και με ενθουσιασμό.

ΠΗΓΕΣ: Η αναφορά του διοικητή του ΑΤ Μοιρών απόκειται στο αρχείο Μανόλη Καρέλλη της Βικελαίας Δημοτικής Βιβλιοθήκης Ηρακλείου και οι φωτογραφίες βρίσκονται στο ιδιωτικό αρχείο του Τζανάκη Μανόλη.
ΥΓ: Δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα ΑΝΤΙΛΑΛΟΣ της 30/3/2019.